• 1 U. Pawlicka-Deger The laboratory turn: exploring discourses, landscapes, and models of humanities l (...)

1Laboratoria, podobnie jak omawiane u nas niedawno muzea historyczne, można uznać za kolejny rodzaj urządzeń społecznych łączących heterogeniczne elementy – przedmioty, osoby, pomieszczenia, formalne regulacje, dyskursy, sprzęty. O ile jednak tamte służyły wytwarzaniu obrazów przeszłości, o tyle w tym wypadku chodzi raczej o testowanie przyszłych rozwiązań i układów (technicznych, politycznych, prawnych, kulturowych itd.). Nie chciałbym pisać o kolejnym, „laboratoryjnym”, zwrocie (choć taka emfatyczna formuła czasem się pojawia), poprzestanę więc na zasygnalizowaniu zauważalnej tendencji. Już od kilku dekad można dostrzec w humanistyce intensywny rozwój zainteresowania pracą laboratoriów, a także rosnącą popularność jednostek, placówek czy instytucji działających pod takim szyldem (jako laboratoria, laby, media-laby) na styku nauki, sztuki oraz technologii1. Coraz częściej słowo, zasadniczo związane z praktyką nauk ścisłych, pojawia się na okładkach naszych książek czy periodyków, w tytułach seminariów i konferencji.

• 2 Zob. np. P. Marecki Praktyka i eksperyment. Laboratoryjny model humanistyki, Wydawnictwo UJ, Kraków (...)
• 3 D. Haraway Wiedze usytuowane i przywilej częściowej/ograniczonej perspektywy (1988), przeł. A. Czar (...)
• 4 Zob. R. Nycz W stronę humanistyki innowacyjnej: tekst jako laboratorium. Tradycje, hipotezy, propoz (...)

2Można wskazać różne przyczyny sprzyjające obecnemu wejściu humanistyki do laboratoriów i laboratoriów do humanistyki, ale decydujące znaczenie ma tu niewątpliwie zetknięcie dwóch impulsów. Z jednej strony należy wspomnieć dynamikę nowych kierunków myślowych (takich jak posthumanizm, nowy materializm, performatyka, zwrot ku przedmiotom czy archeologia mediów2), a z drugiej – przyspieszony rozwój infrastruktury technologicznej. Niewątpliwie karierze takich badań sprzyja reorientacja metodologiczna, związana z odchodzeniem od uniwersalistycznego modelu wiedzy abstrakcyjnej, obiektywnej, anonimowej i pozaczasowej ku – by posłużyć się określeniem Donny Haraway3 – przekonaniu o sytuacyjności ucieleśnionego poznania i lokalnych uwarunkowaniach form wiedzy, wytwarzanych w konkretnych okolicznościach. Także zainteresowanie przedmiotami, materią, pewne zmęczenie myśleniem tekstocentrycznym – wszystko to przyczynia się do popularności badań, w których wykorzystuje się specjalistyczną aparaturę. Choćby dlatego właśnie humanistyka cyfrowa z różnorakimi lab-ami pozostaje niewątpliwie jednym z głównych nurtów wyznaczających dynamikę owych przemian. Subdyscyplina zajmująca się programowo funkcjonowaniem człowieka i jego wytworów w przestrzeni wirtualnej siłą rzeczy musi korzystać z nowoczesnego oprzyrządowania opartego na technologiach informatycznych. Niewątpliwie właśnie ten kierunek określa w znacznej mierze, co dziś jest chwytliwe (urzędowo i marketingowo), co pozwala efektownie i efektywnie realizować postulaty innowacyjności4, wpisując się w instytucjonalny porządek nauki, grantów, kursów, szkoleń.

• 5 U. Pawlicka-Deger The Laboratory Turn.

3Popularność tak ukierunkowanych badań skutkuje też karierą samego słowa. Coraz częściej przeprowadza się zatem taktyczny „rebranding” bardziej tradycyjnych bądź mniej atrakcyjnych form pracy. Modną nazwą posługują się dziś już jednostki i placówki o tak różnym charakterze, jak biblioteka, archiwum, seminarium, pracownia, konferencja, warsztat, prenumerowany biuletyn, newsletter, a nawet czasopismo akademickie, webinarium albo podcast (jak wspomina jedna z autorek, czytelnia uniwersytecka w Yale została przemianowana i zaaranżowana na nowo jako Digital Humanities Laboratory5), choć często podobnym praktykom towarzyszy wątpliwość, czy rzeczywiście w każdym wypadku można zasadnie mówić o laboratorium. Z podobną ekspansją mamy do czynienia w sztukach plastycznych; tam także „laboratorium” wchodzi w kolejne konfiguracje z całym zestawem analogicznych określeń i pojęć (jako ich synonim, zamiennik, uszczegółowienie itp.), takich jak choćby asamblaż, instalacja, projekt, sztuki hybrydyczne, bio-art, digital art czy techno-art (np. Miejsce Projektów Zachęty reklamowano właśnie jako „przestrzeń-laboratorium, project room, scenę artystycznych eksperymentów”).

• 6 B. Latour Dajcie mi laboratorium a poruszę świat, przeł. K. Arbiszewski, Ł. Afeltowicz, „Teksty Dru (...)

4Autorzy komentujący wskazaną reorientację są zgodni co do tego, że pojęcie laboratorium wykracza poza tradycyjne, dosłowne znaczenie i przestaje być jednoznacznym wskazaniem fizycznej lokalizacji, staje się zaś raczej metaforą naszych dążeń i wyobrażeń, a także określeniem nowego stylu pracy, jako synonim „projektów”, „programów”, „praktyk”. Można by wprawdzie dopatrywać się pewnej ironii losu w tym, że formuła wypromowana m.in. przez zwrot ku lokalności sama traci dosłowność i zaczyna patronować desubstancjalizacji „miejsca”, ale „usytuowanie” w takich badaniach od początku było głównie konfiguracją różnych „aktorów” i sił sprawczych, fizyczną bądź pojęciową przestrzenią eksperymentowania i współpracy. Bruno Latour, jeden z bohaterów tego numeru, w swoim klasycznym manifeście właśnie tak dynamicznie traktował sens umiejscowienia pracy badawczej: „laboratoria są stworzone po to, by naruszać bądź demontować samo rozróżnienie między «wnętrzem i „zewnętrzem», jak również pomiędzy skalą «mikro» i «makro»”6.

• 7 Zob.: M. Hopfinger W laboratorium sztuki XX wieku. O roli słowa i obrazu, Wydawnictwo Naukowe PWN, (...)
• 8 Zob. np. A. Jakubas Reportaż przyszłości? Eksperymenty Marka Millera, w: Między sztuką a codziennoś (...)

5Rozciąganie znaczeń dokonuje się jednak nie tylko „wszerz”, lecz i „w głąb”, co retrospektywnie pozwala dostrzec prefiguracje i zapowiedzi laboratoryjnego modelu pracy we wcześniejszych zjawiskach i procesach (i czemu poświęcono kilka tekstów w numerze). Już samo wykorzystanie pojęcia laboratorium jako metafory w twórczości artystycznej czy naukowej nie wydaje się zresztą czymś zasadniczo nowym ani zaskakującym, jako zasada eksperymentu była jednym z głównych aksjomatów awangardy. W różnych kierunkach – od konstruktywistów przez Nową Falę aż do poezji konkretnej, by poprzestać na przykładach formacji poetyckich – od dawna pojawiały się wyobrażenia sztuki, literatury czy humanistyki jako nowoczesnych laboratoriów, pozwalających na badanie języka, wyobraźni bądź wrażliwości7. Mamy w pamięci choćby Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego czy inspirowane nim, choć już bliższe dzisiejszej wrażliwości, Laboratorium Reportażu Marka Millera8. Modernistyczne powieści, obrazy, poematy dość często traktowano jako modele nowych sposobów postrzegania rzeczywistości – wystarczy rzut oka na rezultaty wyszukiwania w Google, by znaleźć całe mrowie wyznań znanych twórców czy profesorów, deklarujących, że „poezja jest dla nich laboratorium językowym”, „odświeża ona słowo i pokazuje, jak je zobaczyć na nowo, podejść od niebywałej strony”.

• 9 M. Chaberski Laboratorium, w: Performatyka. Terytoria, red. E. Bal, D. Kosiński, Wydawnictwo UJ, Kr (...)

6Można było nawet odnieść wrażenie (a przynajmniej ja sam w pewnym momencie uległem takiemu złudzeniu), że – ze względu na starzejące się „modernistyczne” nacechowanie, a także przez nieprzystawalność do politycznego aktywizmu współczesnej kultury – metafora laboratorium straciła swój urok i trafiła do rupieciarni historycznych sloganów. Okazuje się jednak, że pojęcia nie tylko rozszerzają swoje zakresy, ale zmieniają też konotacje i nacechowania światopoglądowe, w związku z czym dzisiejsze laboratorium jest już czymś zupełnie innym niż sterylna przestrzeń z czasów modernizmu, odseparowana od życia społecznego, przez rozdzielenie porządków pozwalająca na roztrząsanie wyabstrahowanych problemów. Jak pisze Michał Chaberski w kontekście najnowszych dokonań i tendencji intelektualno-artystycznych: „Nie chodzi tu jednak ani o model sztuki jako laboratorium, w którym grupa wtajemniczonych artystów pracuje nad dziełem sztuki, ani o oświeceniowy model laboratorium jako miejsca produkcji wiedzy o świecie wedle ściśle określonego protokołu, który miał gwarantować obiektywność wyników badań”9.

• 10 A. Kil, J. Małczyński, D. Wolska Współmyślność. Ku laboratorium humanistycznemu, w: Nowa humanistyk (...)

7Współczesne postrzeganie laboratorium, traktowanego jako swoisty paradygmat wiedzy, „modus poznania” i tryb pracy, charakterystyczny dla inicjatyw z obszaru nowej humanistyki10, daje się określić przez cztery główne właściwości i – jak sądzę – obejmuje cztery główne aspekty czy też wymiary: zespołowy, transdyscyplinarny, infrastrukturalny oraz eksperymentalny. Można by oczywiście podać więcej szczegółowych różnic, ale ten zestaw chyba wystarczająco sugestywnie pokazuje odmienność wyłaniającej się formuły w stosunku do wcześniejszego modelu, który dałoby się określić odpowiednio jako: indywidualny, specjalistyczny, duchowo-abstrakcyjny i metodyczny. Praca humanisty, postrzegana wcześniej często jako samotne, a zarazem systematyczne roztrząsanie wyraźnie określonych kwestii, do którego wystarczy właściwie kartka papieru i długopis, ustępuje tu miejsca eksperymentalnej praktyce różnych osób, współpracujących w ramach określonego kolektywu, często łączących zatrudnienie naukowe z zaangażowaniem obywatelskim i rolą aktywistów społecznych. Spoiwem takich zespołów badawczych okazuje się właśnie – jak chcą realizatorzy jednego z prezentowanych projektów – „współmyślność”, czyli zaangażowanie w pracę nad wspólnym wytwarzaniem wiedzy, uznanie priorytetu doświadczenia, gotowość reagowania nawet na chwilowe, ulotne interakcje współpracowników, zarówno intelektualne, jak i afektywne, wreszcie aprobata dla cierpliwego reinterpretowania nieudanych inicjatyw, przepracowywania popełnionych błędów.

• 11 U. Pawlicka Humanistyka: pracownia, centrum czy laboratorium? „Teksty Drugie” 2017 nr 1, s. 315.

8Wiążą się z tym również zmiany w stosowanym przez nas słowniku terminologicznym i oprzyrządowaniu pojęciowym, referowane swego czasu przez Urszulę Pawlicką: „Laboratorium doprowadza do następujących przesunięć: od opisu do produkcji, od metody do narzędzi, od tekstu do artefaktu oraz od teorii do praktyki. Laboratorium przeorientowuje dotychczasowe założenia humanistyki i przepisuje jej słownik na nowo. W efekcie mamy do czynienia nie z tekstami, ale z danymi, nie z pracami, ale projektami; nie z teorią, ale z praktykowaniem teorii, nie z analizą kulturową, ale z produkcją narzędzi do analizy, a raczej analityki kulturowej”11.