• 1 J. Broszkiewicz Listy w sprawie dorosłych, „Przegląd Kulturalny” 1956 nr 38 (212), s. 2.
• 2 Tu zarówno Broszkiewicz, jak i Sandauer krytycznie odnoszą się do zarzutu nadmiernej obecności osób (...)
• 3 A. Sandauer Sprawy drażliwe, maszynopis zdeponowany w archiwum Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza (...)
• 4 A. Werblan Przyczynek do genezy konfliktu, „Miesięcznik Literacki” 1968 nr 6 (22).
• 5 A. Sandauer Wstęp do Spraw drażliwych, maszynopis zdeponowany w archiwum Muzeum Literatury im. A. M (...)
• 6 Tamże.

1W archiwum Artura Sandauera zdeponowanym w Muzeum Literatury w Warszawie znajduje się maszynopis zatytułowany My, Żydzi…, który powstał niedługo po przemówieniu Władysława Gomułki z 19 marca 1968 roku. Z nanoszonych na karty poprawek wynika, że autor pracował nad redakcją tekstu, nie doprowadził go jednak do ostatecznego kształtu. Ów schowany do szuflady tekst należy widzieć na tle dwóch innych niepublikowanych artykułów Sandauera. Pierwszy to Sprawy drażliwe, napisany w reakcji na wydrukowane w numerze 38 „Przeglądu Kulturalnego” z 1956 roku Listy w sprawie dorosłych, będące odpowiedzią Jerzego Broszkiewicza na polemiki czytelników wobec jego wcześniejszego tekstu – Okrutne dzieci i sprawy dorosłych, gdzie odniósł się m.in. do próby samobójczej podjętej przez 16-letnią dziewczynkę z Krakowa po tym, jak koledzy z klasy zmusili ją do siedzenia w osobnej ławce, ponieważ była Żydówką. Zdaniem Sandauera głoszone przez Broszkiewicza potępienie antysemityzmu, zamknięte w sformułowaniu, że „włączanie spraw pochodzenia w normy ocen staje się czynem moralnie groźnym”¹, ignoruje wpływ żydowskiego pochodzenia na psychikę samych Żydów. Zgadza się Sandauer, że ocena przydatności do pracy na danym stanowisku nie powinna uwzględniać pochodzenia konkretnej osoby², a jedynie kryterium kompetencji i fachowości. Natomiast bycie Żydem stanowi rodzaj psychicznego piętna i zapominanie o tym jest ignorowaniem faktów, o których zapomnieć nie sposób³ (ten pogląd Sandauer rozwinie w latach 80., proponując termin „allosemityzm”). Tekst nie doczekał się publikacji, a na niemal gotowym do przekazania wydawcy maszynopisie (śladowa liczba poprawek) widnieje tylko skreślona długopisem adnotacja: „1956”. Nie wiadomo, czy artykuł został zaproponowany wydawcy i odrzucony (zwykle Sandauer dopisywał przy tytule: „odrzucone”, często dodawał też tytuł pisma – tu takich informacji nie znajdujemy), czy autor w ostatniej chwili zdecydował się go nie ogłaszać. Dwanaście lat później, w wyniku kampanii rozpętanej po Marcu ’68, Sandauer powrócił do myśli opublikowania Spraw drażliwych, dodając do nich krótki wstęp – odwołanie do artykułu Andrzeja Werblana Przyczynek do genezy konfliktu⁴. Zdaniem Sandauera Werblan głosi niemal te same tezy, które on sformułował w Sprawach drażliwych, jego własny artykuł „nie stracił na aktualności i gdyby mógł się ukazać we właściwym czasie, byłby nam zaoszczędził wielu niebezpieczeństw, które miały później wystąpić”⁵ – to już nawiązanie do marcowych czystek, które zaczęły się w wojsku i w aparacie władzy, a skończyły na poziomie szeregowych obywateli, doprowadzając do psychicznego wyniszczenia i wygnania z kraju kilkunastu tysięcy Polaków pochodzenia żydowskiego. Jednocześnie Sandauer zarzucił Werblanowi, że ogniskowanie uwagi na osobach pochodzenia żydowskiego, które mają stać za wypadkami marcowymi, „przewekslowuje dyskusję na tory uboczne”, istotnym problemem powinna być bowiem sprawiedliwa regulacja kadr (wedle zasady fachowości)⁶. Rzecz jasna, artykuł, nawet poprzedzony aktualnym wstępem, w 1968 roku ukazać się nie mógł i Wstęp do Spraw drażliwych autor opatrzył komentarzem „nie do druku” – umieszczonym przy tytule maszynopisu. Ten dopisek nie musi pochodzić z epoki, mógł zostać naniesiony później, już w latach 80., gdy Sandauer przygotowywał dla Wydawnictwa „Czytelnik” dużą edycję Pism zebranych.

• 7 Jedynie nielicznym tytułom udało się zachować względną neutralność i przyzwoitość podczas kampanii (...)
• 8 P.-M. de Biasi Genetyka tekstów, przeł. F. Kwiatek, M. Prussak, Warszawa 2015, s. 123.

3Można niemal z całą pewnością powiedzieć, że tekstu tego Sandauer nie zaproponował do druku żadnemu czasopismu, co wynika z linii przyjętej przez polską prasę tego czasu – przyjdzie o tym jeszcze cokolwiek powiedzieć w toku dalszego wywodu⁷. My, Żydzi… ma więc status brudnopisu dostatecznie uporządkowanego, by udało się odtworzyć hipotetyczną formę dzieła, natomiast wolno wnioskować, że na dość wczesnym etapie pracy został przez samego autora zepchnięty do kategorii niepublikowalnego. Zgodnie z założeniami krytyki genetycznej pozostawione w brudnopisie inedita niosą informacje „na temat pracy pisarza, jego świata intelektualnego i moralnego, jego osobistych «źródeł»” – pisze Pierre-Marc de Biasi⁸. Właśnie ów „świat intelektualny i moralny” odsłania się w analizie skreśleń, przeformułowań, elizji, które odnajdujemy w dziele niegotowym. W przypadku tekstu pisanego w kryzysowym czasie 1968 roku należy spleść analizę skreśleń z kontekstem historyczno-politycznym, w jakim przyszło autorowi formułować ten manifest, biorąc przede wszystkim pod uwagę ograniczenia wynikające z cenzury. Tę z kolei trzeba widzieć na dwóch poziomach: pierwszy to poziom instytucjonalny – pisarz ma świadomość wzmożonej w tym okresie czujności Głównego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk, omija więc pewne sformułowania, o których wie, że nie są przez urząd akceptowane; drugim jest autocenzura, a więc zarówno świadome działania, by wyjść naprzeciw ingerencjom cenzorskim, zmiękczanie ostrzejszych sformułowań, jak i cenzura w znaczeniu psychoanalitycznym, gdzie skreślenie stanowi rodzaj wyparcia. Jak pisze Jean Bellemin-Noël, twórca psychoanalizy genetycznej:

• 13 Referat, wygłoszony 11 maja 2017 roku, uwzględniał jedynie recepcję polską, nie odnosił się do rece (...)
• 14 A. Pawlicki Kompletna szarość. Cenzura w latach 1965–1972. Instytucja i ludzie, Warszawa 2001, s. 5 (...)

Co ciekawe, Sandauer początkowo pisze w liczbie mnogiej („jesteśmy”), stawia siebie w jednym rzędzie z wymienionymi pisarzami, następnie wykreśla „ś” i „y”, wprowadza wariant „jestem” i „dwunarodowy” zamiast „dwunarodowi”, „muszę” zamiast „musimy”, decydując się na pisanie o tak delikatnych sprawach już tylko w swoim imieniu. Jest to godne uwagi szczególnie w kontekście oficjalnej nagonki prasowej na Antoniego Słonimskiego, którego felieton z 1924 roku został manipulatorsko wykorzystany w marcowym przemówieniu Gomułki. Słowem „podjąć” („wysiłek samookreślenia”) autor zastąpił wcześniej wykreślone „opowie” (niedokończone słowo „opowiedzieć”), zrezygnował więc z kontekstu politycznego wprowadzanego przez słowo „opowiadać się” (np. po stronie jakiegoś stronnictwa) na rzecz bardziej neutralnego „podjąć wysiłek”. Z kolei cały passus rozpoczynający się od „Nie jest to łatwe w atmosferze podejrzliwości” i kończący się na „okolicznością obciążającą” odrzucił, nie wprowadzając w to miejsce żadnych nowych elementów. Usunięcia te należy rozważać w kontekście dalszego fragmentu, który traktuje o wieloletnim tabu związanym z żydowskim pochodzeniem, fragmentu zawierającego wiele wykreśleń, a wreszcie w całości przekreślonego: „Sprawa żydowska stała się znowu aktualna. […] Jest mi to nawet na rękę. Przez lata walczyłem o to, by omawiać te sprawy bez wstydliwości, by zdjąć z sytuacji polskiego Żyda piętno owej wstydliwości, które do niej przylgnęło na skutek wieloletnich niedomówień”. Istotnie, o dylemacie asymilacji i problemie obcości Żyda wobec polskiego społeczeństwa traktowały opublikowane pięć lat wcześniej Zapiski z martwego miasta. Autobiografie i parabiografie. Ten wątek został zresztą niemal przeoczony w szerokiej skądinąd recepcji dzieła, na co zwróciła uwagę Anna Zawadzka w referacie wygłoszonym na seminarium w Instytucie Slawistyki PAN¹³. Warto zwrócić uwagę, że uniwersalizację problematyki tożsamościowej pojawiającej się w Zapiskach…, niepodnoszenie lub unikanie tematyki żydowskiej, którą są przesiąknięte, należy widzieć na tle politycznej sytuacji epoki. Aleksander Pawlicki, w książce na temat cenzury w latach 1965-1972 podkreśla, że dopuszczeniu utworu do druku mogły towarzyszyć wskazania, by omówienia prasowe pomijały pewne wątki poruszane w tym utworze. Tak stało się w przypadku trzeciej części pamiętników Ilji Erenburga – cenzorzy dostali oficjalne polecenie, aby recenzje utworu nie obejmowały kwestii drażliwych dla polskiego czytelnika; był to listopad 1967 roku. Miesiąc wcześniej cenzorzy otrzymali uwagę, że „szczególną czujność wzbudzają materiały omawiające problem społeczeństwo polskie a Żydzi”¹⁴. Wśród twórców, którzy oczywiście nie mogli znać wewnętrznych materiałów cenzorskich, co najmniej od czerwca 1967 roku musiało istnieć przekonanie, że pewnych tematów w publicznej dyskusji podnosić nie należy. Tekst My, Żydzi… jest właściwie utkany z tych niewygodnych wątków, gdyż poza wzmiankowaną problematyką porusza takie zagadnienia jak przesąd żydokomuny, stosunek Żydów do państwa Izrael, absurdalność nagonki prasowej i haseł pojawiających się na wiecach, obarczanie Żydów winą za rozruchy studenckie, „niebezpieczeństwo ześliźnięcia się” marcowej kampanii nienawiści w zwyczajną akcję antysemicką przywodzącą na myśl lata 30.

• 15 G. Wołowiec Nowocześni w PRL. Przyboś i Sandauer, Wrocław 1999, s. 96-102.
• 16 A. Pawlicki Kompletna szarość…, s. 53-54.

5Tekst początkowo był jednak przygotowywany do opublikowania, o czym świadczy obecność specyficznej dla Sandauera strategii polemiki z oficjalnymi poglądami, którą Grzegorz Wołowiec, omawiając poglądy krytyka z lat 1945- -1949 prezentowane głównie na łamach „Odrodzenia”, nazwał ofensywno-defensywną. Jej istotnym elementem było akceptowanie globalnych zasad oferowanych przez oficjalną ideologię, a wprowadzanie elementów polemiki wyłącznie w modalności troski o urzeczywistnienie ideologicznych postulatów¹⁵. Taka strategia odpowiada jednej z zasad działania cenzury, którą opisuje Pawlicki. Zasada krytycyzmu informacji polega na tym, że cenzorowi wolno dopuścić takie uwagi dotyczące rzeczywistości w PRL, które są krytyczne co do szczegółów, natomiast nie przekreślają ogólnych zasad, na których ufundowane jest funkcjonowanie państwa i społeczeństwa¹⁶. Wolno więc krytykować jakiś fragment rzeczywistości, jednak pod warunkiem że zaproponuje się możliwe rozwiązania, które ulepszą warunki życia, rozwiązania umiejscowione w obrębie najważniejszych zasad ideologicznych oficjalnie promowanych przez partię. Tak oto w niezrealizowanym manifeście Sandauer pisze o tym, że oficjalna nagonka przeciwko syjonistom „na dole” przybiera postać transparentów z napisami „Mośki do Izraela”, a owo „Mośki” nie odnosi się przecież do syjonistów, lecz ma zupełnie inne konotacje. Rozpatrywana w izolacji uwaga ta stanowi ciężki zarzut wykorzystania przez władzę oddolnego antysemityzmu, który odpowiada egzotycznemu hasłu „syjonizm”. Jednocześnie słowo „Mośki” nawiązuje wprost do antysemityzmu międzywojennego, w oficjalnej wykładni powojennej będącego wyłączną winą nazizmu i w pełni skompromitowanego przez Zagładę. Aby ta wypowiedź nie zabrzmiała jako zarzut, Sandauer popada w ton troski o sytuację w kraju: „Te fakty dowodzą, że niebezpieczeństwo ześliźnięcia się propagandy antysyjonistycznej [w tekście autor utrzymuje więc, że ta propaganda jeszcze się w antysemityzm nie ześliznęła] jest całkowicie realne i że trzeba by mu w jakiś sposób, jeżeli nie chcemy zatracić właściwego naszemu ustrojowi ducha internacjonalizmu, zapobiec”. Podniesienie kwestii internacjonalizmu ma więc na celu przypomnienie o głównych zasadach ideologicznych, na których opiera się państwo komunistyczne, w trosce o powrót do tych nadrzędnych wartości i przeciw ich wypaczaniu. Jak widzimy, krytyka odbywa się z pozycji troski o sytuację w państwie, nie dotyczy całego ustroju, a jedynie pewnego wycinka, który budzi zaniepokojenie. Cytowany fragment właściwie nie zawiera skreśleń, jakby sposób formułowania tego rodzaju „zabezpieczeń” w tekście był już przez piszącego przećwiczony i pojawiał się niemal automatycznie. Wrażenie to zostaje wzmocnione fragmentem dotyczącym pojęcia „żydokomuny”: „Zdaję sobie sprawę z całego dystansu, jaki dzieli Polskę Ludową od sanacyjnej, trzeba jednak wyraźnie wyrazić obawy [pierwotnie zamiast „trzeba” wykreślone: „nie mogę”] przed nieprecyzyjnym funkcjonowaniem tego rodzaju określeń w ich zastosowaniu masowym”. „Wyraźnie wyrazić obawy” to fragment wykreślony, symbolicznie przekreślający lęk spowodowany zaistniałą sytuacją, który te słowa mogły znamionować. Tekst kończy się zresztą postulatem otwarcia polskiej kultury na elementy jej „obce” (i tu Sandauer przyjmuje już niejako retorykę władzy, przyznając Żydom fundamentalną obcość, co zresztą nie stoi w całkowitej sprzeczności z głoszonymi przezeń poglądami), gdyż „kultura polska tego potrzebuje, jak francuska”.

• 17 Notatka dotycząca Artura Sandauera z 15 września 1969 r., IPN BU204/314, t. 1, s. 5: „W połowie bie (...)
• 18 Tajna notatka z 16 października 1969 r., IPN BU 204/314, t. 1, s. 102: „W miesiącu sierpniu bieżące (...)
• 19 Tajna notatka dotycząca rozmowy z Arturem Sandauerem z 14 czerwca 1968 r., IPN BU 204/314, t. 2, s. (...)
• 20 Relacja o stanie sprawy uprowadzenia i morderstwa Bohdana Piaseckiego, IPN BU397/416, t. 1, s. 393.
• 21 Notatka sporządzona przez Bolesława Piaseckiego z 2 maja 1968 r. IPN BU 204/314, t. 2, s. 35-36, „W (...)
• 22 Rozmowa z Adamem Sandauerem, 25 listopada 2015 r.

6Trudno sobie wyobrazić, by – nawet po dopracowaniu – tekst podobnie kontrowersyjny mógł pojawić się w którymkolwiek z tytułów prasowych tego czasu. Sandauer nigdy zresztą do niego nie wrócił, tekst nie pojawił się w żadnej publikacji za życia autora ani po jego śmierci, co wiele też mówi o polskiej pamięci Marca ’68 i stanowi element na osobne badania. Pewne wątki sygnalizowane w tekście z 1956 roku oraz w omawianym manifeście krytyk rozwinął w publikacji O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego. Nieogłoszeniu My, Żydzi… sprzyjała zapewne osobista sytuacja Sandauera w tamtym czasie: zatrudniony jako profesor na Wydziale Polonistyki UW w najgorętszym okresie marcowym przebywał we Francji. W tym czasie jego syn zaangażował się w działania przeciwko władzy, czym sprowadził na siebie kłopoty w postaci aresztowania, rozpraw sądowych i groźby powołania do karnej służby wojskowej, czego uniknął między innymi dzięki wstawiennictwu ojca¹⁷. Sandauer rozważał pozostanie we Francji, o czym dowiadujemy się z analizy informacji na temat krytyka zdeponowanych w IPN18. Z kwerendy w tych zasobach wiadomo też, że w czerwcu 1968 roku Sandauer został wezwany przez urzędnika MSW na rozmowę, podczas której przepytywano go na temat wizyty Wojciecha Żukrowskiego i Sandauera u Bolesława Piaseckiego19. Okazuje się, że bezpieka podejrzewała Sandauera o udział w zorganizowaniu głośnego morderstwa syna Piaseckiego, Bohdana20. Żukrowski i Sandauer mieli w 1968 roku rozmawiać z Piaseckim na temat niewszczynania śledztwa ponownie, gdyż w atmosferze antyżydowskiej nagonki mogłoby to doprowadzić do wydarzeń pogromowych21. Z analizy dokumentów oraz z rozmów z synem krytyka wiadomo, że Sandauer rozważał emigrację do Francji, do której nie doszło przede wszystkim ze względu na kłopoty syna22. Gdyby spełnił swoje plany emigracyjne, być może My, Żydzi… opublikowałby już po wyjeździe. Wnikliwsza niż tu przeprowadzona analiza tego tekstu może dostarczyć materiału pozwalającego spojrzeć na zmagania z problemem asymilacji i z tożsamością w twórczości Artura Sandauera w sposób możliwie komplementarny. Ten niepublikowany manifest dostarcza bowiem sformułowań, które mogą stać się kluczem do zagadnień poruszanych w tekstach ogłoszonych drukiem. Tu można szukać słów wykreślonych, wyrzuconych z oficjalnego dyskursu krytyka, które wprowadzają konteksty niechciane i niewygodne, a tak doceniane przez cytowanego już teoretyka psychoanalizy genetycznej Jeana Bellemin-Noëla.