• 1 J. Lacan Le Séminaire, livre X, L’angoisse, Seuil, Paris 2004, s. 14. W tym miejscu chciałabym podz (...)

2Tytułowe zagadnienie omawiane w Lacanowskim seminarium, mianowicie lęk, ściśle wiąże się z tym, co francuski psychoanalityk nazywa pragnieniem Innego (le désir de L’Autre). To ostatnie zaś nie jest jakimś nieokreślonym rodzajem pragnienia, lecz oznacza pragnienie akceptacji ze strony Innego. Lacan wypowiada to pragnienie za pomocą serii pytań: czego chce on (Inny) dla mnie (Que veut-Il à moi)? Jak on mnie chce (Comment me veut-Il)? [wydaje się, że to pytanie można sparafrazować również w formie: Kim on chce abym był dla niego?; wydaje się to możliwe, tym bardziej że następne pytanie francuskiego psychoanalityka brzmi: Czego on chce, odnosząc się do miejsca Ja? (Que veut-Il concernant cette place du moi?]¹. Co więcej, tego rodzaju pragnienie nie jest intencjonalne – jeżeli Ja pragnie Innego, to dzieje się tak w celu ustanowienia siebie samego, które raczej nie rozgrywa się na poziomie świadomym, tym bardziej że Ja konstytuuje się od chwili narodzin. Osiągając zaś dojrzałość, podmiot niekoniecznie musi interesować się sobą samym w ten sposób, że wyjaśnia motywy własnych pragnień czy odtwarza sposób, w jaki uzyskiwał swoją „tożsamość” w dzieciństwie.

• 2 Zob. tamże, s. 33.
• 3 Zob. M. Borch-Jacobsen Lacan. Le maître absolu, Flammarion, Paris 1990, s. 96, 104-108.
• 4 J. Lacan Seminarium III. Psychozy, przeł. J. Waga, PWN, Warszawa 2014, s. 28.
• 5 Tamże, s. 29.
• 6 Zob. J. Lacan Mon enseignement, Éditions du Seuil, Paris 2005, s. 66-73.

3W tym miejscu warto dokonać istotnego rozróżnienia Ja (Ego) od podmiotu, który konstytuuje się na poziomie symbolicznym, w odróżnieniu od Ja (porządek wyobrażeniowy). W porządku wyobrażeniowym Ja dokonuje identyfikacji, która, według Lacana, nigdy nie może być faktyczna i pełna. W porządku symbolicznym zaś podmiot (S) pozostaje w relacji do Innego (A) utożsamiającego go z obiektem jego pragnienia, którym jest nie on sam jako A, lecz on jako przekreślone A, czyli brak – Inny uznaje obiekt ($), konstytuując go jako obiekt. Podmiot konstytuuje się w miejscu Innego, w tym miejscu braku. Z drugiej strony Inny potrzebuje podmiotu w braku, w tym, czego nie ma – Inny to miejsce znaczące (C’est L’Autre comme lieu de signifiant)². Mikkel Borch-Jacobsen w swoich wykładach na temat Lacanowskiej teorii rozumie różnicę między Ja i podmiotem jako tym, który „się przegląda” w Innym (Ja; se voit dans l’autre) oraz tym, który mówi (podmiot; parle à l’autre). Podmiot to ten, który mówi. Wzajemne funkcjonowanie zaś Ja i podmiotu można ujmować w kategoriach dialektycznego „konfliktu”³. Potwierdzenie takiego ujęcia znajdujemy u samego Lacana m.in. w seminarium III Psychozy: „podmiot mówi się swoim ja [se parle avec son soi]”⁴; podmiot psychotyczny „dosłownie rozmawia ze swoim ja, i to tak, jak gdyby ktoś trzeci, jego dubler, mówił i komentował jego poczynania”⁵. Ja konstytuuje się więc w Innym i to w nim się ono zaczyna, jako Ja. W dyskusji z Lacanem Henri Maldiney określił owo rozróżnienie konstytuujące wymiar przed-słowny i słowny „dwoma podmiotami”. Ja identyfikuje się z samym sobą na poziomie pozawerbalnym, wyobrażeniowym. Podmiot zaś, aby się ukonstytuować na poziomie symbolicznym, nie tylko potrzebuje Ja, lecz także kontekstu językowego⁶.

• 7 Zob. J. Lacan Le Séminaire, livre X, L’angoisse, s. 23,28.
• 8 Z. Freud Zahamowanie, symptom, lęk, przeł. R. Reszke, w: tegoż Histeria i lęk, przeł. R. Reszke, KR (...)
• 9 J. Lacan Le Séminaire, livre X, L’angoisse, s. 66.

4W teorii Lacana, podobnie jak u Freuda, lęk nie jest emocją. Ma on pewną strukturę. Francuski psychoanalityk stwierdza, że próbując ustalić, „miejsce” lęku można stwierdzić, że jest on afektem⁷ (afekt nie zostaje wyparty, lecz jest przełożony, przemieszczony; afekt może oznaczać sygnał niebezpieczeństwa, ostrzeżenie). W pracy Zahamowanie, symptom, lęk Zygmunt Freud sygnalizuje, że lęk to sygnał wskazujący na utratę obiektu. Do ujęcia lęku dochodzi on przez analizę zahamowania i symptomu stanowiących nieodłączne składniki lęku. Lęk może ujawniać się za pośrednictwem symptomu i wywoływać zahamowanie⁸. Lacan podkreśla jeszcze coś – lęk pojawia się wówczas, gdy podmiot zaczyna „przeczuwać” istnienie reszty – a, czyli wtedy gdy świat zaczyna być „podwójny”⁹.

• 10 Tamże, s. 44.
• 11 Zob. tamże, s. 50.
• 12 Zob. tamże, s. 89.
• 13 Więcej na ten temat, wraz z przykładem Dory zob. tamże, s. 137-153. Zob. też: J. Lacan Wprowadzenie (...)
• 14 Zob. M. Safouan Cztery lekcje psychoanalizy. Metoda Lacana, przeł. J. Groth, Gdańskie Wydawnictwo P (...)

5Lacan porównuje kształtowanie się podmiotu do wchodzenia na scenę. Najpierw niezredukowany świat, a następnie wznoszenie inscenizacji. Na scenę podmiot wchodzi już w masce¹⁰. Między wchodzeniem na scenę a relacją wyobrażeniową można przeprowadzić pewną analogię – podobnie jak na scenie, tak i w relacji wyobrażeniowej kluczową rolę odgrywa obsadzenie (l’investissement)¹¹. Ma ono swoją granicę, poza którą pozostaje reszta, o której wspomnieliśmy wyżej. Co więcej, przed uniesieniem kurtyny może pojawić się niepokój, a u niektórych nawet lęk. Lęk ma swoje granice, stąd może mieć formę fantazmatu¹². W kontekście braku warto wspomnieć pewien typ symptomu nazwany przez Lacana acting out. W tym przeniesieniu podmiot daje to, czego nie ma, tzn. stawia samego siebie w miejscu braku, wykonuje acting out¹³, wchodzi na scenę, aby coś oznaczyć¹⁴. W momencie jednak gdy cięcie zaczyna być widoczne i pojawiają się sygnały realnego oraz pojawia się lęk jako funkcja braku (brak można rozpoznać jedynie na poziomie symbolicznym; w realnym nie sposób ująć braku), podmiot zrzuca siebie ze sceny, wykonuje passage à l’acte:

• 16 Zob. tamże.

6Relacja wyobrażeniowa ściśle wiąże się z porządkiem libido. Fallus występuje w niej jako puste miejsce, jako miejsce braku, jest on jednak „wycięty” (coupé) z obrazu lustrzanego (można to rozumieć jako formę kastracji)¹⁶. Fallus nie jest resztą, lecz jest po stronie porządku wyobrażeniowego jako swoista rezerwa, nie obsadza się na poziomie obrazu lustrzanego, ponieważ pozostaje głęboko obsadzony na poziomie narcystycznym, na poziomie ciała własnego, na poziomie pierwotnym. Hermann Lang komentuje ten wątek Lacanowskiej teorii dość jednoznacznie:

• 19 Zob. J. Lacan Le Séminaire, livre X, L’angoisse, s. 53, 310-321.
• 20 Zob. tamże.
• 21 Zob. Z. Freud Niesamowite, przeł. R. Reszke, w: tegoż Pisma psychologiczne, przeł. R. Reszke, KR, W (...)
• 22 Zob. J. Lacan Le Séminaire, livre X, L’angoisse, s. 60.
• 23 Zob. tamże, s. 67.

8Wszędzie tam, gdzie mowa o lęku, chodzi o związek z a, które, jak już wyżej zostało zaznaczone, w podmiocie pojawia się tylko w porządku wyobrażeniowym jako obraz lustrzany i(a), w którym i(a) jest, za każdym razem, poświadczane przez Innego. Lęk pojawia się wówczas, gdy w miejscu braku (fallusa, –φ) pojawia się coś, cokolwiek (quelque chose, n’importe quoi)¹⁹. Francuski psychoanalityk odwołuje się do Freudowskiego terminu Unheimlichkeit na oznaczenie tego czegoś – braku zaczyna brakować (le manque vient à manquer)²⁰. Ja staje się „nie-swoje” w relacji wyobrażeniowej, zaczyna czuć się nieswojo. Unheimlichkeit można rozumieć również jako to, co niesamowite²¹. Heim oznacza także dom i to jest miejsce, w którym lęk się ujawnia. Podmiot zaczyna rozumieć, że jest jeszcze coś poza „domem”, tzn. poza jego własną podmiotową strukturą, która została określona jako wyobrażeniowa, w Innym. Podmiot zaczyna rozumieć, że nie jest niezależny, w pewien sposób można powiedzieć, że „traci” swoją autonomię, której nigdy nie „miał”²². Może się nawet zdarzyć tak, że podmiot zacznie zdawać sobie sprawę z tego, że jest obiektem w miejscu braku Innego, jednak równocześnie musi uświadomić sobie brak dostępu do a. Jeżeli chciałby uzyskać dostęp do swojego pragnienia, to jedyną rzeczą, która mu pozostaje, jest wejście w rolę obiektu dla jakiegoś Innego. Lacan podkreśla, że w miejscu lęku budzi go nie brak, lecz brak możliwości braku, obecność innego obiektu w miejscu braku. Obiekt domaga się obecności w miejscu braku, chociaż nie powinno go tam być, stąd lęk podmiotu przed tego rodzaju anomalią²³.

• 24 Zob. tamże, s. 71-73, 78.
• 25 Tamże, s. 79.

9Lacan zwraca uwagę na to, że zwierzęta, wytwarzając ślady i oznaczając w ten sposób własne terytorium, nie fałszują śladów. Fałszowanie jest przypadłością stricte ludzką – podmiotową. Swoje spostrzeżenia opiera na eksperymentach doświadczalnych na zwierzętach²⁴. Odnosząc się do podmiotu, Lacan stwierdza: Znaczący bez wątpienia ujawnia podmiot, lecz wymazując ślad²⁵.

• 26 Termin Unbewusste został wprowadzony do analizy przez Zygmunta Freuda.
• 27 Zob. J. Lacan Le Séminaire, livre X, L’angoisse, s. 104. Na temat podmiotu w teorii Lacana zob.m.in (...)

10Jak już zwróciłam uwagę wyżej, podmiot rozpoznaje siebie jako obraz, nie rozpoznaje własnych śladów. Warto zwrócić uwagę, że właśnie ten aspekt nieświadomego francuski psychoanalityk określa mianem Unbewusste²⁶. Co więcej, podmiot jest cielesny, co utrudnia mu uchwycenie samego siebie również jako i(a)²⁷.

• 28 Zob. J. Lacan Le Séminaire, livre X, L’angoisse, s. 105.
• 29 Zob. tamże, s. 92.
• 30 Zob. tamże, s. 97.

11Zdaniem Lacana przekonanie o tym, że lęk nie ma obiektu, jest fałszywe – lęk występuje z obiektem i nie pojawia się bez niego²⁸. Lęk to cięcie (cette coupure), konieczne do tego, aby podmiot mógł się ukonstytuować jako $²⁹. Interesującą metaforą tego cięcia jest rytuał obrzezania, zgodnie z którym „Bóg”/ Prawo domaga się wydobycia podmiotu – fallusa – za pośrednictwem koniecznego rytualnego „cięcia”. Obrzezanie dotyczy zarówno dziewczynek/kobiet, jak i chłopców/mężczyzn, a jedną z jego zasadniczych funkcji jest uwidocznienie i podkreślenie rozdzielności kobiecości i męskości³⁰. Dokonuje się ono, podobnie jak kastracja, również na poziomie symbolicznym i wyobrażeniowym.

• 31 Zob. tamże, s. 139-142.
• 32 Zob. tamże, s. 179.

12Oprócz tego, że lęk wychodzi na jaw jako sygnał, to również ujawnia się w braku samego siebie, w tym, że małego a nie ma już w podmiocie, któremu siebie samego brak³¹. Czym byłby zatem sygnał lęku? Ujawnia się on na poziomie podmiotowym, lecz ten, jak już zwracaliśmy uwagę, jest poświadczany przez Innego. Należy więc przyjąć, że lęk przeznaczony jest dla Innego, mimo że jest uznawany przez podmiot za jego własny. W ten sposób podmiot zostaje uprzedzony o domaganiu się ze strony Innego³². Na poziomie symbolicznego podmiot przeczuwa „cięcie”, podwójność, fakt, że nie jest sam dla siebie, że to Inny, za jego pośrednictwem, domaga się czegoś dla siebie. Lęk podmiotu byłby zatem tym, co sygnalizuje mu „prawdę”. Domaganie się wychodzi na jaw, jeszcze zanim dojdzie do ukonstytuowania podmiotu jako obiektu dla Innego. Lęk dochodzi do głosu na poziomie podmiotowej nieświadomości, po stronie Innego.

• 33 S. Freud Zahamowanie, symptom, lęk, w: tegoż Histeria i lęk, Dzieła tom VII, przeł. R. Reszke, KR, (...)

13W rozdziale XII L’angoisse autor odnosi się do typowego w literaturze przedmiotu rozróżnienia na lęk (l’angoisse) i strach (la peur). Powołuje się tutaj na Freuda, który stwierdza, że, jeżeli chodzi o oczekiwanie, to lęk jest zawsze lękiem przed czymś³³. Jednak Freud wydaje się przychylać do stanowiska, zgodnie z którym strach odnosi się do obiektu, a lęk przeciwnie. W pracy Zahamowanie, symptom, lęk Freud stwierdza:

• 35 Zob. J. Lacan Le Séminaire, livre X, L’angoisse, s. 190.
• 36 Zob. tamże, s. 202.

14Lacan inaczej rozumie status lęku. Dowodzi, że jest on zawsze związany z obiektem, nigdy nie dotyczy braku obiektu. Lęk to sygnał, który sytuuje się w porządku nieredukowalnego realnego³⁵. W kontekście rozważań nad obiektem, do którego odnosi się lęk, francuski psychoanalityk podaje przykład Edypa, który zobaczył, co zrobił. Uciekając od przepowiedni, lękając się jej, wpadł prosto w sidła przeznaczenia. Jednak to tragiczna historia Edypa ukonstytuowała go jako podmiot. Na podstawie Lacanowskich analiz można stwierdzić, że lęk jako sygnał jest zalążkiem podmiotowości, konstytuuje się jako zakrywający realne (a). Dotykając człowieka, lęk sygnalizuje mu jego własną intymność³⁶. Lęk „pośredniczy” między jouissance i pragnieniem podmiotu. Jest obecny w konstytuowaniu się pragnienia:

• 38 „Le désir reste toujours au dernier terme désir du corps, désir du corps de L’Autre, et rien que dé (...)
• 39 Zob. tamże, s. 251-253.

15Doprecyzowując status pragnienia, Lacan podkreśla, że pozostaje ono pragnieniem ciała Innego ze strony podmiotu³⁸. Cielesny charakter pragnienia doprecyzowuje jednocześnie status samego podmiotu pozostającego przede wszystkim podmiotem cielesnym – pragnienie Innego jako jego ciała animuje percepcję oraz intencjonalność³⁹.

• 40 „[…] l’émoi dont il’agit n’est rien d’autre que le a lui-même, au moins dans les corrélations que n (...)
• 41 Zob. J. Lacan Touché i automaton, przeł. K. Kłosiński, w: Teorie literatury XX wieku. Antologia, re (...)
• 42 Zob. J. Lacan Le Séminaire, livre X, L’angoisse, s. 362-363.
• 43 S. Schneiderman zwraca uwagę na fakt, że w analizie „nie dzieje się nic realnego; realne zawsze mus (...)

16Lacan proponuje strukturę l’émoi w odniesieniu do moi (Ja), które kształtuje się niejako poza samym sobą na „obraz i podobieństwo” Innego. L’émoi zbliżałoby się ku małemu a, ku realności Ja⁴⁰. Lęk (l’angoisse) nie tylko nie może istnieć bez przedmiotu, lecz także współtworzy przedmiot, wobec którego Ja odczuwa lęk. Ja w swoim nieustannym odniesieniu do Innego trwoży się na myśl lub na widok tego, co francuski psychoanalityk nazywa la Chose (Rzecz), czyli tego, co faktycznie mogłoby być Ja – pustki, traumy itp. Inaczej mówiąc, Ja lęka się odkryć w sobie l’émoi jako to, co realne. W seminarium Touché et automaton⁴¹ Lacan zwraca uwagę na fakt, że realność nie jest asymilowalna ani przez Ja, ani przez podmiot. Nie jest to możliwe, stąd Ja wytwarza rzeczywistość jako swoiste antidotum na realne. Wytwarzanie rzeczywistości odbywa się od momentu najbardziej wczesnej relacji z obiektem – piersią matki dającą mleko czy ze smoczkiem z butelki na mleko⁴². Zależność od obiektu, którego Ja potrzebuje od samego początku, czyni z niego samego strukturę pękniętą, zawsze odnoszącą się do tego, co inne. Realne zaś pozostaje zawsze poza możliwościami jakiejkolwiek analizy⁴³.

• 44 J. Lacan Le Séminaire VII. L’éthique de la psychanalyse, Éditions du Seuil, Paris 1986.
• 45 P. Moyaert Sur la sublimation chez Lacan: quelques remarques, w: La pensée de Jacques Lacan. Questi (...)

17Na zakończenie tego podrozdziału warto podjąć ostatni wątek: podmiotu, który przestaje ulegać swojemu pragnieniu i przestaje odczuwać lęk. Wątek ten podejmuje Lacan w Seminarium VII zatytułowanym L’éthique de la psychanalyse⁴⁴. W seminarium podjęty zostaje problem granic, do jakich podmiot może się posunąć w swoim pragnieniu i w ich realizacji, ażeby nie przeobrazić się w automat, zimny twór, niewrażliwy na otoczenie. W momencie bowiem, kiedy podmiot dochodzi do kresu własnych możliwości, co może oznaczać, jak ujmuje to Paul Moyaert, że pragnienie uderza w wartość-graniczną, której nie jest w stanie przekroczyć⁴⁵, wówczas podmiot przestaje ulegać swojemu pragnieniu. Oznacza to, że przestaje odczuwać strach przed utratą przywiązania ze strony Innego, ponieważ, w swoim mniemaniu, nie zależy już od niego:

• 47 Zob. J. Lacan Le Séminaire, livre X, L’angoisse, s. 25.
• 48 Zob. tamże, s. 34.

19Na podstawie tego, co zostało wyżej zaznaczone, można w konsekwencji stwierdzić, że Lacanowska koncepcja lęku to nie tylko diagnoza faktycznego stanu podmiotu jako de facto „pustego”, wspierającego się na iluzjach, metonimiach i metaforach, lecz także swego rodzaju wskazówka odnośnie do wykorzystania możliwości tkwiących w lęku dla umocnienia podmiotowych pozycji. To dzięki odczuwaniu lęku podmiot staje wobec prawdy o samym sobie w pragnieniu. To w lęku podmiotowość pragnie. Obie struktury wydają się ściśle ze sobą powiązane, natura samego pragnienia nie wydaje się ani intencjonalna, ani wolicjonalna, ani tym bardziej instynktowna. Zdanie Lacana: pragnę cię, nawet jeżeli nie zdaję sobie z tego sprawy (Je te désire, même si je ne le sais pas)⁴⁷ dobrze ilustruje sposób, w jaki Ja „funkcjonuje”. Otrzymując uznanie ze strony Innego, tzn. spełniając swoje pragnienie, Ja staje się obiektem uznania, zostaje uznane jako obiekt. Za pośrednictwem Innego staje się ono samo dla siebie uznanym obiektem (chciałoby się dodać: i niczym więcej!). Lacan wskazuje na to miejsce jako impas, trudność nie do pokonania⁴⁸. W ten sposób tworzy się obraz Ja jako obiektu pragnienia, który nie jest, być może nigdy nie był i nie będzie, sam dla siebie, lecz jest obrazem samego siebie, który Lacan zapisuje symbolem i(a). Obraz, o jaki chodzi, nie jest, w tym wypadku obrazem lustrzanym, lecz jest to obraz, który może zostać nazwany fantazmatem. Francuski psychoanalityk stwierdza:

• 50 Zob. tamże, s. 114-116.
• 51 Zob. tamże, s. 139.

21Najciekawsze wydaje się stwierdzenie Lacana, że to jednak nie i(a) pragnie, lecz pragnie a. Wobec tego można pokusić się o pytanie, skąd wiadomo, że to a pragnie, skoro odbywa się to na poziomie nie tylko nieświadomym, lecz również na poziomie „reszty” nieuznanej przez Innego? Małe a nie ma obrazu lustrzanego – jego status Lacan wyjaśnia na przykładzie wstęgi Möbiusa – po przecięciu wstęgi powstaje coś, co nie ma obrazu lustrzanego, reszta – a⁵⁰. Co więcej, a to coś, czego już nie ma w Ja (qu’on n’a plus⁵¹).

• 52 Na temat substytucji zob. E. Lévinas Inaczej niż być lub ponad istotą, przeł. P. Mrówczyński, Aleth (...)

23W filozofiach podmiotu współczesnych Lacanowi, takich jak np. myśl Emmanuela Lévinasa czy Paula Ricœura, również widoczna jest swoista dialektyka pragnienia i tego, co je ogranicza, na co Freud i Lacan wskazują jako na symptomy lęku. To na tym poziomie można obserwować sublimację dialektyki lęku i pragnienia, dzięki której możliwe jest postawienie pytania o potencjał lęku, z którego podmiotowość wychodzi w kierunku Innego. Podobnie jak u Lévinasa, podmiotowość Lacana staje się samą sobą wyłącznie w odniesieniu do Innego, czerpiąc z pragnienia, które ją motywuje. Pytaniem otwartym pozostaje jednak status pragnienia w samej podmiotowej strukturze, która u Lévinasa przybiera ostatecznie postać substytucji⁵², u Lacana zaś nicości, co w konsekwencji jest wnioskiem analogicznym ze względu na wypełnienie substytucji całkowicie Innym – po to, aby tożsamość mogła się ukonstytuować, musi zaniknąć na rzecz Innego. U obu myślicieli kwestią nierozstrzygniętą pozostaje możliwość pragnienia podmiotu będącego nicością. Wymusza to namysł nad naturą tej ostatniej. Dla Lévinasa nicość wydaje się mieć dwa znaczenia. Po pierwsze to il y a, czyli brak formy, ciemność, bezkształtność. Po drugie zaś nicość w pewnym sensie wiąże się z biernością podmiotu wobec anarchicznego dobra.

• 53 W. Starzyński Neokartezjanizm fenomenologii francuskiej. Sartre, Merleau-Ponty, Levinas, Henry, Mar (...)

24W teorii Lacana nicość wydaje się również występować pod dwiema postaciami. Po pierwsze, oznacza brak pełni, niekompletność, pęknięcie i w tym sensie podmiotowość jest niczym, tzn. nie ma jej – tworzy się ona i znika (rodzi się i umiera). Po drugie, nic to zaprzeczenie realności jako pełni. Co ciekawe, status pełni jest zupełnie poza niczym, stąd podmiot nie ma do pełni dostępu. Pełnia może być jedynie wyczuwalna, dzięki pragnieniu lub lękowi, jednak jej status stanowi dla podmiotu zagadkę, od której odbija się on jak od ściany – tak naprawdę nie wie on przecież, czy ona tam jest. Nigdy jej nie poznał. Gdyby nie koncepcje lęku i pragnienia przekraczające podmiotowe struktury, otwierające podmiotowość na zewnątrz, to dualizm koncepcji obu myślicieli wpisywałby się wprost w tradycję kartezjańską, na co zresztą, w odniesieniu do Lévinasa, wskazuje Wojciech Starzyński⁵³.

• 54 G. Dierckxsens The Ambiguity of Justice: Paul Ricœur on Universalism and Evil, „Études Ricœuriennes (...)
• 55 Zob. tamże, s. 33; Na temat wymowy „małej etyki” zob. M. Drwięga Paul Ricœur daje do myślenia, Homi (...)

25W myśli Ricœura Inny najpełniej ujawnia się w porządku symbolicznym jako sumienie, kształtujące tożsamość soi od wewnątrz. Kategoria soi została wprowadzona jako określająca tożsamość w pewnej opozycji do klasycznego podmiotu wywodzącego się z kartezjańskiej tradycji. Istotą soi nie może być wyłącznie myślenie, lecz również działanie. To ostatnie zaś powinno być etyczne i moralne, tzn. subiektywność wyborów powinna być filtrowana przez intersubiektywne zasady. Geoffrey Dierckxsens podkreśla że, w przeciwieństwie do Kanta Ricœur zauważa egoistyczne skłonności człowieka, jednocześnie wskazując na konieczność stosowania uniwersalnych norm intersubiektywnych stojących na straży powszechnego porządku⁵⁴. We wprowadzeniu tego rodzaju nadrzędnych instancji regulujących subiektywne działania widoczny jest jednak wpływ Kantowskiej teorii moralnej. Proponowana przez Ricœura „mała etyka” (petite éthique) zawiera zatem z jednej strony subiektywne i osobiste dążenia etyczne. Z drugiej zaś obowiązek moralny wyrażający uniwersalną normę⁵⁵. W kontekście lacanowskiej teorii oraz problematyki lęku oraz pragnienia, warto zapytać o status obu w myśli Ricœuera.

• 56 Zob. m.in. G. Lubowicka Sumienie jako poświadczenie. Idea podmiotowości w filozofii Paula Ricœura, (...)
• 57 P. Ricœur Symbolika zła, przeł. S. Cichowicz, M. Ochab, Aletheia, Warszawa 2015, s. 15-26.

26Niewątpliwie zarówno lęk, jak i pragnienie ugruntowane byłyby w strukturze soi w porządku subiektywnym. Niemniej wydaje się, że sumienie jako poświadczenie⁵⁶ skutecznie ukierunkowuje oba obszary na określone wartości w procesie wypracowywania indywidualnej narracji przez soi. Jak u Lévinasa podmiotowość dobrowolnie i z samej swojej istoty otwierała się na Innego, tak u Ricœura, podobnie jak w lacanowskiej teorii, asymilacja struktur wyznaczanych przez Innego stanowi swego rodzaju konieczność. Lacan wskazywał na lęk sugerujący możliwość uznania owych struktur za obce podmiotowości – lęk jako zapowiedź ujawnienia prawdy na temat iluzji podmiotu. Ricœur zaś wskazuje na lęk etyczny ujawniający się za pośrednictwem języka symbolicznego⁵⁷:

• 59 Zob. tamże, s. 38-42.

27Autor Symboliki zła dowodzi, że lęk i strach wywołują w człowieku potrzebę etyki, sprawiedliwości i norm moralnych. Ujawnia także związek żądzy zemsty za wyrządzone zło z ideą sprawiedliwości. Wyrządzane zło zawiera już w sobie zalążek sprawiedliwej kary i odwrotnie⁵⁹. Analizując symboliczny porządek kultury zachodniej, Ricœur wskazuje także na kulturotwórcze i mitotwórcze funkcje języka, za pośrednictwem którego lęk przed karą czy przed niebezpieczeństwem można wypowiedzieć, uzyskując przebaczenie, ukojenie bądź pomoc:

• 61 Zob. P. Ricœur O sobie samym jako innym, przeł. B. Chełstowski, PWN, Warszawa 2005, s. 107.
• 62 Zob. tamże, s. 342.
• 63 Zob. tamże, s. 55-56.

28Podobnie jak lęk, znaczenie pragnienia na poziomie etycznym zostaje przez Ricœura rozpoznane na gruncie językowym jako envie de (fr.) ochota zrobienia czegoś oraz jako wanting (ang.): chęć na zrobienie czy osiągnięcie czegoś⁶¹. Pragnienie w tej koncepcji można także odnosić do myśli Arystotelesa jako naturalne rozumne pragnienie bycia szczęśliwym⁶². Zostaje ono także powiązane z wolą, która może pomóc przezwyciężać lęk i kierować podmiotowość ku wolności. Autor Symboliki zła uznaje sublimację lęku w idei sprawiedliwości za jedyne rozsądne jego przezwyciężanie. Lęku nie sposób usunąć bezpośrednio, podobnie jak u Lacana lęk jest nieusuwalny oraz nie-do-usunięcia. Według Ricœura sublimacja lęku w procesie wychowania, tzn. wprowadzanie odpowiednich standardów etycznych i moralnych dają nadzieję na zmniejszanie lęku w codziennym ludzkim funkcjonowaniu⁶³.

• 64 J. Lacan L’éthique de la psychanalyse. Le Séminaire. Livre VII, s. 97-102.

32Na pierwsze pytanie możliwa jest także odpowiedź tego rodzaju, jakiej udzielił Ricœur, również inspirując się Kantowską teorią: prawo moralne to sublimacja lęku, pośrednie przekształcenie tego ostatniego za pomocą odpowiednich zabiegów wychowawczo-edukacyjnych w pozytywną ideę regulującą także kwestię uczuć i emocji. Lacan podąża bardzo podobnym torem analizy, wskazując na brak odniesienia Kantowskiego imperatywu do rzeczywistości (jako opozycji do realnego). Imperatyw kategoryczny miałby odnosić się do Reczy (la Chose), którą można poznać wyłącznie za pośrednictwem prawa wyznaczającego miejsce pragnieniu⁶⁴. Samo prawo jest wytwarzane poprzez sublimację, gdzie na poziomie prawa dochodzi do wygenerowania norm moralno-kulturowo-społecznych (prawa w rozumieniu Freuda). Pragnienie wypełniania i przestrzegania tych norm, czego przykładem może być imperatyw kategoryczny, prowadzi podmiot do odczuwania satysfakcji wypełniającej się nie tam, gdzie faktycznie powinna się ona wypełnić, czyli na poziomie realnego. Zarówno więc pragnienie, jak i satysfakcja dokonują się jak gdyby poza podmiotem ze względu na status pękniętej struktury, w jakiej ten ostatni funkcjonuje. Lęk więc pojawiałby się, jak zostało już zaznaczone wyżej, w momencie ewentualnej demaskacji sublimacji realizującej się w imperatywie kategorycznym.

• 65 B. Pascal Myśli, przeł. T. Żeleński (Boy), Pax, Warszawa 1983, s. 107 [par. 264].

36Po trzecie, w analizach lęku zostaje uwypuklone zjawisko dialektyki podmiotowości i Innego, zapośredniczania się jej w tym ostatnim poprzez prag nienie bycia uznanym, akceptowanym. To dzięki Innemu podmiotowość w ogóle ma szanse wychodzić na jaw we własnej kruchości, mogącej być jednocześnie jej siłą, jak mawiał Pascal⁶⁵. Ta ostatnia miałaby polegać na ciągłości obrony siebie samego i otoczenia przed niebezpieczeństwem osunięcia się w nicość, brak formy, ciemność. Na ten fakt wskazuje zarówno Lacan, jak i Lévinas – bez struktur (które Ricœur i inni utożsamiają z wartościami) podmiotowość nie miałaby szansy na zaistnienie, a tym, co decyduje o jej unikalności, są m.in. lęk i pragnienie Innego.