• 1 R. Popowski Starożytny przewodnik po neapolitańskiej pinakotece, w: Filostrat Starszy Obrazy, przeł (...)
• 2 R. Webb Ekphrasis, Imagination and Persuasion in Ancient Rhetorical Theory and Practice, Ashgate, F (...)
• 3 B. Scholz ‘Sub oculos subiektio’. Quintilian on Ekphrasis and Enargeia, w: Pictures into Words. The (...)
• 4 J.A.W. Heffernan Ekphrasis and Representation, „New Literary History” 1991 Vol. 22 No. 2, s. 298.
• 5 Por. podejmujący zagadnienie niejasnego statusu ekfrazy artykuł włoskiej badaczki: V. Scuderi Modi (...)

1Ekfraza zajmuje ważną pozycję w studiach intersemiotycznych i, ogólniej – komparatystycznych i intermedialnych, szczególnie od lat 90. XX wieku. Co problematyczne, badacze prezentują różne podejścia metodologiczne, a sama ekfraza „stała się w najnowszych publikacjach pewnego rodzaju «wspólnym workiem» (umbrella term), określającym wszelkie relacje i związki między sztuką poetycką i wizualną”¹. Problem niejasnej konotacji terminu ekfraza dostrzega m.in. znamienita badaczka zagadnienia, Ruth Webb², wyróżniająca cztery jego ogólne znaczenia równocześnie funkcjonujące w badaniach: 1) znaczenie i zakres, jakie termin miał w starożytności, stosowany do tych tekstów, co w starożytności; 2) termin odnoszony do tych starożytnych przykładów, które są opisami dzieł sztuki; 3) jakikolwiek antyczny tekst o sztuce; 4) tekst o sztuce, dowolnego gatunku, z dowolnego kręgu kulturowego i epoki. Z kolei Bernhard Scholz podkreśla nieokreślony status terminologiczny pojęcia ekfrazy: termin określający figurę (albo technikę) retoryczną, ćwiczenie retoryczne, gatunek literacki, forma odnosząca się do makrostruktury tekstu, forma podawcza (mode of writing, jak opis czy dialog)³, modus literacki (literary mode⁴, jakość ekspresji werbalnej)⁵.

• 6 Jako gatunek ma nieokreślone wyraźnie wyznaczniki; zwykle stanowi fragment innej wypowiedzi, a poja (...)

2Ze względu na konfuzje terminologiczne i wielość definicji – czasem zbyt ogólnych, nieprecyzyjnych albo znów nadmiernie zawężających – pojęcie ekfrazy domaga się doprecyzowania, aby mogło być operatywne. Chcę rozumieć ekfrazę jako zjawisko semantyczno-pragmatyczne, jako formę wypowiedzi (nie tylko literackiej), nie zaś ograniczać się do perspektywy retorycznej albo genologicznej⁶. Chciałabym zacząć od wskazania koncepcji kilku współczesnych badaczy ekfrazy oraz na antyczne źródła tej formy wypowiedzi.

• 7 R. Webb Ekphrasis, Imagination…, s. 10.

3Jak uważa Webb, termin ekphrasis w znaczeniu „opis dzieła sztuki” zaczął funkcjonować dopiero od II połowy XX wieku⁷. Pierwszym badaczem, który posługiwał się terminem w wąskim znaczeniu, był zdaniem badaczki Leo Spitzer, który nie wspomina w swojej definicji o retorycznej tradycji ekfrazy:

• 9 J.H. Hagstrum The Sister Arts: the Tradition of Literary Pictorialism and English Poetry from Dryde (...)
• 10 J. Hollander The Gazer’s Spirit: Poems Speaking to Silent Works of art, University of Chicago Press (...)

5Jean Hagstrum, określając to, co nazwalibyśmy poezją ekfrastyczną, mówi o poezji ikonicznej. Pojmuje ekfrazę inaczej niż to ogólnie przyjmowane: jego ekfraza to prozopopeja, jako że ekfrazą chce nazywać „ową specjalną własność oddawania głosu i języka obiektom artystycznym, które w przeciwnym razie pozostałyby nieme”⁹, a powołuje się przy tym na etymologię słowa – ekphrazein jako „przemówić”, „powiedzieć w pełni”. Podobną, choć mniej radykalną koncepcję przynosi John Hollander, który zawęża odniesienie ekfrazy do poezji, a za ekfrastyczne uważa te wiersze, w których podmiot mówiący zwraca się do dzieł sztuki, opisuje je, pozwala im przemówić. Wskazuje też bezpośrednio sposoby odwołania się do obrazu w wierszach XIX- i XX-wiecznych twórców: „zwracanie się do obrazu, skłanianie go do mówienia, interpretowanie go, medytowanie o momencie oglądania go”¹⁰.

• 11 Por. W. Steiner The Temporal Versus the Spatial Arts, w: tejże The Colors of Rhetoric. Problems in (...)
• 12 M. Krieger The Problem of Ekphrasis: Image and Words, Space and Time – and the Literary Work, w: Pi (...)
• 13 M. Krieger Ekphrasis and the Still Movement of Poetry; or, Laokoön Revisited, w: The Poet as Critic(...)
• 14 J.A.W. Heffernan Museum of Words. The Poetics of Ekphrasis from Homer to Ashbery, The University of (...)

6O ile ekfraza Hagstruma stosuje się do niewielkiego skrawka twórczości literackiej, o tyle koncepcja Murray’a Kriegera jest wszechobejmująca. Ujęcie Kriegera pozostaje silnie powiązane z myśleniem Lessinga, który dzielił sztuki na czasowe (literatura) i przestrzenne (sztuki plastyczne), kontrastował temporalne następstwo w języku i zastygłą momentalną wizję w malarstwie, dynamikę i statyczność, mediacyjność kodu werbalnego i bezpośredniość kodu wizualnego¹¹. Ekfraza miałaby być rozpięta między tymi dwiema formułami wypowiedzi. Sztuki plastyczne stanowiłyby metaforę nie tylko werbalnej reprezentacji doświadczenia wizualności, ale też kształtowania każdej wypowiedzi językowej, która staje się ogólną formą ekfrazy i chce oddać w słowie wizualność, kształt¹². Krieger podaje różne definicje ekfrazy, poszerza je, by ostatecznie mówić o „zasadzie ekfrastycznej” (ekphrastic principle), która miałaby charakteryzować literaturę jako taką¹³. Ekfraza staje się szukaniem słownego ekwiwalentu dla każdego wizualnego obrazu, niekoniecznie artefaktu plastycznego – badacz chce widzieć ekfrazę jako malowanie słowami (word-painting). Taka koncepcja ekfrazy jest jednak zbyt ogólna (a miejscami niejasna i niespójna), aby miała wartość operacyjną. Była krytykowana przede wszystkim za nadmierne rozciągnięcie znaczeniowe. James Heffernan wskazywał, że Krieger tak rozszerza pojęcie ekfrazy, że nie odnosi się ono do żadnych określonych form literackich¹⁴.

• 15 Tamże, s. 3. W swoim wcześniejszym artykule sformułował taką samą definicję, ale zamiast „visual re (...)

7Sam Heffernan jest autorem niezwykle popularnej i sentencyjnie lakonicznej definicji ekfrazy: „ekfraza to werbalna reprezentacja wizualnej reprezentacji”¹⁵. Chce, aby jego definicja była konkretna i pozwoliła wyodrębnić jednoznacznie teksty literackie, które ją spełniają, a zarazem żeby okazała się na tyle szeroka, aby objąć i starożytną, i współczesną ekfrazę – od Homera do Ashbery’ego, jak pisze badacz. Takie wyznaczenie konotacji ekfrazy nie jest jednak satysfakcjonujące ze względu na rozległe pole denotacyjne – obejmuje bardzo różne przypadki opisów artefaktów. Wielu badaczy odnosi się jednak do tej formuły, nieznaczenie ją modyfikując. Przykładowo W.J.T. Mitchell przyjmuje za Heffernanem rozumienie ekfrazy jako werbalnej reprezentacji wizualnej reprezentacji, dodając, że choć w historii różnie definiowano ekfrazę – jako udzielanie głosu niememu obiektowi, retoryczny opis dzieła sztuki, sugestywny opis mający na celu stawianie „przed oczami duszy” danego obiektu czy nawet tak szeroko, jak rozumie ekfrazę Krieger, jako ogólną zasadę literatury – to funkcjonalne jest

• 17 C. Clüver Ekphrasis Reconsidered. On Verbal Representations of Non-verbal Texts, w: Interart Poetic (...)
• 18 Taki tytuł nosi książka Gottfrieda Willemsa dotycząca związków słowa i obrazu: Anschaulichkeit. Zu (...)
• 19 C. Clüver Quotation, Enargeia, and the Functions of Ekphrasis, w: Pictures into Words…, s. 42.
• 20 Zarazem badacz odpowiada w pewnym sensie avant la lettre na skargę Mario Klagera, który pisał, że t (...)

8Claus Clüver, niemiecki badacz kwestii interartystycznych, proponuje z kolei następującą definicję ekfrazy: „Ekfraza jest werbalną reprezentacją prawdziwego lub fikcyjnego tekstu skomponowanego w niewerbalnym systemie znakowym”¹⁷. Jego regulacja terminu poszerza więc pole ekfrazy. Badacz modyfikuje formułę Heffernana, którą uważa za niepełną i ograniczającą: wprost nazywa ekfrazami także nieliterackie werbalizacje (np. krytyka artystyczna, eseje), a ponadto rozszerza przedmiot ekfrazy: obejmuje ona nie tylko dzieła sztuki (także np. plakaty czy fotografię), nie tylko dzieła sztuki realnie istniejące i nie tylko dzieła sztuki wizualnej (również architekturę, taniec, muzykę). Dodatkowo dla Clüvera warunkiem do mówienia o ekfrazie jest pojawienie się efektu Anschaulichkeit (obrazowość, sugestywność)¹⁸: „ekfraza jest etymologicznie i tradycyjnie właśnie nazwą enargetycznej deskrypcji”¹⁹. Ostatecznie więc chce niejako zawrócić historię i przywrócić ekfrazie sens, jaki miała w starożytności²⁰, co wydaje się jednak nieefektywnym zabiegiem, przede wszystkim dlatego, że współczesna ekfraza różni się od starożytnej.

• 21 Por. hasła ekphrasis, enargeia, diatyposis w Glossary of Greek Rhetorical Terms Connected to Method (...)
• 22 Shadi Bartsch, pisząc o opisach artefaktów w antycznych tekstach prozatorskich, zwraca uwagę na obe (...)
• 23 Objaśnienie terminu daje m.in. F. Graf Ekphrasis: Die Entstehung der Gattung in der Antike, w: Besc (...)
• 24 Por. hasła descriptio, explicatio, evidentia w Oxford Latin Dictionary, ed. by P.G.W. Glare et al., (...)

10Wyraz ēkphrasis pochodzi od starogreckiego czasownika phrāzo, który ma wiele znaczeń: „zwracam uwagę na coś”, „pokazuję”, „wyjaśniam”, „pielęgnuję styl”, „polecam”, „rozważam”, „spostrzegam”²¹. Ten, kto opisuje, powinien wykonać właściwie wszystkie te działania – przedstawić i objaśnić dany obiekt w odpowiednim stylu i stosownym językiem, wyrazić jakąś myśl na temat przedmiotu zainteresowania, zwracając uwagę na rozmaite jego aspekty, a także pochwalić przedmiot deskrypcji. W ten sposób to, co opisywane, czyni się jasnym i zrozumiałym, a też przykuwa się uwagę odbiorców²². Prefiks ek- wskazuje z kolei na kompletność i dokładność. Ekfraza (bezokolicznik ekphrazein) znaczyła zatem pierwotnie: „pokazać bardzo wyraźnie”, „uczynić znanym i kompletnie jasnym”, „wyjaśniać w pełni, zupełnie”²³. W starożytnych źródłach retorycznych synonimami ekfrazy były enargeia, hypotyposis i diatyposis oznaczające sugestywny opis, stawiający przed oczami (por. łac. formuła sub oculis subiectio) jak żywą opisywaną rzecz. Łacińskim odpowiednikiem ekfrazy byłoby nie tyle descriptio, ile explicatio – szczegółowy, wyjaśniający opis, apelujący do zmysłu wzroku i wyobraźni, oraz evidentia – obrazowość, wyrazistość (przekazu)²⁴.

• 25 Por. Progymnasmata. Greckie ćwiczenia retoryczne i ich modelowe opracowanie, opracowanie, przekład (...)
• 26 Teon z Aleksandrii Wstępne ćwiczenia retoryczne, w: Progymnasmata. Greckie ćwiczenia retoryczne…, s (...)
• 27 Tamże, s. 97.
• 28 Znamiennie, że Teona interesuje sposób (tropos, modus) opisu tarczy. Nie kwalifikuje tego opisu jak (...)
• 29 Teon z Aleksandrii, Wstępne ćwiczenia retoryczne…, s. 98. Inni autorzy traktatów retorycznych, tj. (...)
• 30 R. Webb Ekphrasis Ancient and Modern…, s. 12. Oddzielenie opisu od narracji łatwiej zresztą przepro (...)

11Ekfraza została zdefiniowana w starożytnych podręcznikach do retoryki. W czasach hellenistycznych należała do progymnasmata²⁵, czyli wstępnych ćwiczeń przygotowawczych dla uczniów greckich szkół retorycznych edukujących elity. Progymnasmata składały się z definicji pojęć i wskazówek dotyczących tworzenia danych form, które następnie mogły być wykorzystywane jako części składowe dużych kompozycji, tj. kompletnych mów (publiczne przemowy, mowy sądowe, improwizowane deklamacje). Spośród zachowanych czterech greckich podręczników retoryki najstarszym i najobszerniejszym jest traktat autorstwa Teona z Aleksandrii (I/II wiek), który pisze: „ekfraza jest szczegółowym opisem, który w sposób wyrazisty stawia nam przed oczy przedstawianą rzeczywistość. Istnieją więc ekfrazy postaci, wydarzeń, miejsc i okresów czasu”²⁶. Retor dodaje jeszcze jedną kategorię, tj. opisy sposobów, „takich jak dokładny sposób sporządzania sprzętów, uzbrojenia i machin wojennych”²⁷, i podaje przykład opisu tarczy Achillesa w Iliadzie (XVIII pieśń, wersy 468–608; traktowany w nauce jako swoista arche-ekfraza)²⁸. W głównej liście tematów ekfrazy opis dzieła sztuki nie stanowił nawet osobnej kategorii – był albo nieuwzględniany, albo pojawiał się tylko jako przykład. Co istotne, wśród zalet ekfrazy retor wymienia jasność i wyrazistość (plastyczność, sugestywność), które pozwalają „niemal widzieć przedstawiane rzeczy”²⁹ – liczył się efekt, siła oddziaływania opisu na imaginację i emocje słuchaczy. Starożytne definicje ekfrazy to właśnie podkreślają, w odróżnieniu od współczesnych, które koncentrują się na przedmiocie opisu, jakim staje się artefakt. Ponadto ćwiczenie ekfrazy wiązało się nie tylko z umiejętnością deskrypcji, ale i z prowadzeniem narracji. Zdaniem Webb „fundamentalne rozróżnienie między narracją (rozwijającą się w czasie) a opisem (problematyczną werbalną reprezentacją przedmiotu, tworzącą «przerwę w narracji»), stanowiące podstawę tak wielu nowoczesnych koncepcji opisu i jego interpretacji, było ignorowane przez starożytnych teoretyków”³⁰.

• 31 Enārgeia to w grece: 1. jasność, przejrzystość, 2. wyraźne postrzeganie, 3. wyraźny widok. Na temat (...)
• 32 R. Webb Ekphrasis, Imagination…, s. 83-84.
• 33 B. Scholz ‘Sub oculos subiektio’…, s. 84-92. O tym aspekcie pisze obszernie Webb w rozdz. Phantasia (...)
• 34 Por. S. Goldhill The Naïve and Knowing Eye: Ecphrasis and the Culture of Viewing in the Hellenistic (...)

12Kluczem do zrozumienia ekfrazy starożytnej są dwa słowa, pojawiające się w sformułowaniach na jej temat: gr. periēgēmatikos – szczegółowo opisujący, wyjaśniający, ale też oprowadzający, pokazujący drogę, i gr. enārgeia – wyraźny widok, naoczność wiązana z oświetleniem szczegółów, osiągana przez emocjonalny, obrazowy opis³¹. Mówca prowadzi odbiorców – pokazuje przedmiot w całości, ale też zwraca uwagę na jego konkretne aspekty, porządkuje i objaśnia to, co odbiorca ma „zobaczyć”. W tym sensie istniał związek między ekfrazą a reprezentacją wizualną, ale też między ekfrazą a efektem teatralnym – w opisie zjawisko czy obiekt umieszczano niczym na scenie, przed oczami publiczności³². Badacze podkreślają, że w starożytności odbiorcy byli podatni na moc słyszanego słowa, a hellenistyczną kulturę charakteryzował rozwinięty „dyskurs widzenia”, dla którego podstawowe znaczenie miała zdolność wizualizacji, wywoływania obrazów (gr. phantasīa, łac. visione)³³. Ekfraza miała stworzyć postrzegalny przedmiot, a słuchacza przemienić w widza³⁴.

• 35 Po polsku ukazały się przekłady fragmentów tej pracy: Kształcenie mówcy [księgi I, II i X], przeł. (...)
• 36 Por. I.H. Henderson Quintilian and the Progymnasmata, „Antike und Abendland” 1991 Vol. 37, s. 82-99 (...)
• 37 Por. rozdz.: Ekphrasis and the Art of Persuasion oraz Enargeia: Making Absent Things Present, w: R. (...)

13Tematykę ekfrazy podjęła także rzymska tradycja retoryczna. Poświęcił jej uwagę m.in. Marek Fabiusz Kwintylian, autor najwybitniejszego w starożytności dzieła z zakresu teorii i praktyki retorycznej – wydanej ok. 95 roku Institutio oratoria³⁵. Rzymski retor korzystał ze źródeł greckich, a jego komentarze na temat enargei są bliskie pojmowaniu tego terminu w greckiej tradycji retorycznej³⁶. Chociaż Kwintylian nie używa słowa ekphrasis, jego koncepcja enargei (łac. evidentia) – sugestywnego opowiadania będącego ożywioną, rozwiniętą wersją prostej narracji, apelującą do wyobraźni i emocji odbiorców – jest zbieżna z rozumieniem ekfrazy przez greckich retorów. Kwintylian pisze o specjalnym rodzaju opisu dążącym do osiągnięcia efektu enargei – usłyszane (przeczytane) ma się zamienić w widziane; ważne są tu dwa powiązane ze sobą aspekty, tj. funkcja perswazyjna (pragmatyka wypowiedzi) i zdolność uobecniania³⁷:

• 39 Por. A Stavru Ekphrasis ed enargeia. Figurare tramite parole e dire tramite immagini, „estetica. st (...)
• 40 Jaś Elsner posługuje się na oznaczenie tych dwóch przypadków określeniami „self-standing ekphrasis” (...)

14Mamy tu do czynienia z koncepcją języka jako siły sprawczej, która może wpłynąć na zmianę stanu mentalnego i emocjonalnego odbiorcy i w tym sensie ekfraza (rozumiana jako enargeia/evidentia) jest fenomenem z gruntu retorycznym. Pojawiała się w antyku w różnych formach wypowiedzi i różnych postaciach: i w tekstach historyków, i w literaturze; zarówno w formie prozatorskiej, jak i wierszowanej; jako samodzielny tekst (epigramaty ekfrastyczne³⁹ od III wieku p.n.e. przez ponad 400 lat były podstawowym przykładem tekstu ekfrastycznego) albo jako epizod czy interludium w większych formach wypowiedzi⁴⁰. Ekfraza z pobocznego wtrętu często przeradzała się w figurę odwracającą uwagę od głównej narracji, spychając ją na drugi plan. Jej wyrazistość mogła przekładać się na uwypuklenie roli samego opisywanego dzieła lub mistrzostwa jego twórcy, jak w przypadku opisu tarczy Achillesa w Iliadzie.

• 41 Zagadnienie ekfraz Filostrata Starszego stanowi osobny przedmiot analizy w badaniach nad ekfrazą or (...)
• 42 Por. R. Popowski Starożytny przewodnik…
• 43 D. Shaffer Ekphrasis and the Rhetoric of Viewing in Philostratus’s Imaginary Museum, „Philosophy an (...)
• 44 Por. D. Shaffer Ekphrasis and the Rhetoric of Viewing…, s. 304; M. Beaujour Some Paradoxes of Descr (...)

15Kwintesencję tej kultury stanowią Eikones Filostrata Starszego z początku III wieku⁴¹. Składają się na nie retoryczne opisy (najprawdopodobniej nieistniejących) 65 obrazów tablicowych z galerii neapolitańskiej, stworzone w poetyce tzw. drugiej sofistyki⁴². Zapoczątkowały one tradycję niezależnych, będących autonomiczną całością prozatorskich opisów dzieł sztuki. Stanowią początek historii ekfrazy jako formy genologicznej (nie zachował się bowiem pierwszy zbiór ekfraz opisujących dzieła sztuki, autorstwa Nikostratosa z Macedonii z połowy II wieku). Jak wskazuje Diana Shaffer, Filostrat zaadaptował schemat ekfrazy jako model dla swoich miniatur prozatorskich, a skorzystał przy tym z technik kompozycyjnych przybliżonych w progymnasmata i z teorii filozoficznych dotyczących phantasia rozwijanych przez sceptyków i stoików⁴³. W swoich ekfrazach stosuje określony schemat opisu: rzut oka na całość obrazu, koncentracja na wybranych szczegółach, dygresja na temat mitu, opis detali związanych z postaciami, powrót do mitycznej historii i jej konsekwencji. Przekazuje przy tym niewiele informacji na temat malarskich aspektów dzieła, ale za to łączy opis z opowiadaniem o losach postaci, o zdarzeniach (dopowiada historie, odnosząc się do mitologii, literatury i historiografii). Określa ponadto myśli, emocje i motywy działań postaci, czasami nawet przytacza „wypowiedzi” bohaterów. Pojawia się tu nie tylko sugestywny opis tego, co wizualne, ale też informacje o dźwiękach, zapachach, smakach i dotyku – tak że całość uzyskuje efekt synestezyjny. Ekfrazy Filostrata, oprócz aspektu deskryptywnego, imitacyjnego, charakteryzuje również element interpretacyjny, inwencyjny⁴⁴. W rezultacie odbiorca czasem traci rozeznanie i nie wie, co miałby przedstawiać obraz, a co jest interpretacją mówiącego podmiotu. Co istotne dla rozwoju pojęcia ekfrazy w starożytności, Filostrat Starszy, a także inni retorzy sofiści, Katullus i Lukian, udoskonalili formę ćwiczenia retorycznego znanego z progymnasmata, nadali ekfrazie aspekty artystyczne, które powiązali z celami literackimi i ideowymi.

• 46 Dodatkowo ekfraza określana jako współczesna od połowy XX wieku także doświadczyła zawirowań konota (...)

18Można nawet zapytać, czy w przypadku współczesnej ekfrazy (inaczej niż w antyku) zachodzi w ogóle potrzeba dokonywania rekonstrukcji bądź wizualizacji dzieła plastycznego przywołanego przez tekst, jeśli dzieło to istnieje i można je zobaczyć. Ze względu na dostępność oryginału i reprodukcji w XX wieku zdecydowanie zmienił się (w porównaniu z dawną historią sztuki i krytyką artystyczną) charakter dyskursu o artefaktach – zniknęła potrzeba ich szczegółowego opisywania, a w większej mierze interpretuje się je i dzieli własną perspektywą odbiorczą. Mamy tu do czynienia i z opisem (choć często zredukowanym) plastycznego modelu, którym najczęściej jest obraz, i z prezentacją uwag prowokowanych przez dzieło sztuki oddziałujące na piszącego. W ekfrazie celem nie jest stworzenie językowego ekwiwalentu danego wzorca plastycznego. Artefakt w pewnym sensie staje się narzędziem w danej wypowiedzi – kiedyś umożliwiającym porwanie widza, apelującym do jego emocji i imaginacji, współcześnie w dużej mierze pozwalającym wyrazić się osobowości autora, jego emocjonalnej i intelektualnej wrażliwości. Nacisk przeniósł się więc z odbiorcy i sugestywności ekfrazy na piszącego i subiektywny wymiar interpretacji dzieła plastycznego. W konsekwencji pojawia się rozdźwięk między starożytnym a współczesnym pojmowaniem ekfrazy. Posługujemy się dziś starym terminem, ale wyposażamy go w nowe znaczenie⁴⁶.

• 47 Ekfraza właściwa, zdaniem badacza, m.in. stanowi „całość od początku do końca związaną z wyglądem o (...)
• 48 Por. S. Wysłouch O malarskości literatury, w: tejże Literatura i semiotyka, PWN, Warszawa 2001, s. (...)
• 49 Określenie Wysłouch, por. S. Wysłouch Ekfraza czy przekład intersemiotyczny?, w: Ruchome granice li (...)
• 50 Jak pisał Adam Dziadek: „Jeśli chodzi o teksty współczesne, to warto zaznaczyć, że często spełniają (...)
• 51 W mojej propozycji nazewniczo-systematyzacyjnej hypotypoza wciela cechy, jakie uosabiała ekfraza w (...)

19Z zestawiania, a właściwie przeciwstawiania ekfrazie współczesnej ekfrazy starożytnej wynikają jednak pewne konfuzje. Znamienna pod tym względem jest propozycja Pawła Goglera. Nazywa on ekfrazami właściwymi te, które naśladują model Filostrata, i konstatuje, że tak rozumiana ekfraza już nie istnieje. Wydaje się jednak, że po pierwsze, nie pojmuje się tu dobrze ekfrazy Filostrata (tj. niewłaściwie ją charakteryzuje)⁴⁷, po drugie – zapomina o starożytnej retorycznej koncepcji ekfrazy. Nietrafne wydaje się też charakteryzowanie ekfrazy współczesnej w odniesieniu do typologii Seweryny Wysłouch, która pisze o intertekstualnych nawiązaniach do sfery wizualnej⁴⁸. W takim podejściu ekfrazą stają się bowiem wszystkie wypowiedzi, które dotykają sztuki. Nie znikają ponadto wątpliwości, czy ekfraza właściwa/starożytna to ekfraza z rozpraw m.in. greckich retorów i Kwintyliana, a mianowicie figura retoryczna będąca unaoczniającym opisem, czy ekfraza Filostrata, tj. gatunek literacki, tyleż deskryptywny i plastycznie opowiadający, co subiektywnie interpretujący. Doprecyzowania wymaga pojmowanie ekfrazy dzisiaj, zwłaszcza w sytuacji rozmycia znaczenia i zakresu tej kategorii; wobec swoistego impasu w tym obszarze badacze uznają „osłabienie kwalifikacji gatunkowej”⁴⁹ i stwierdzają, że pozostaje mówienie o „ekfrastyczności” tekstów⁵⁰. W efekcie pozostajemy w kotle nieokreśloności i względności możliwych przypadków relacji słowno-obrazowych. Dlatego proponuję wydzielić subkategorie w ramach ogólnej kategorii interferencji interartystycznych: przyjąć operacyjną, z punktu widzenia praktyki twórczej i teorii literatury, nie nazbyt ogólną definicję ekfrazy, natomiast dla innych zjawisk zarezerwować osobne terminy. Chodziłoby więc o to, aby zrezygnować z operowania jednym ogólnikowym terminem zbiorczym i adekwatnie używać stosownych kategorii – mówić odpowiednio o ekfrazie, aluzji pikturalnej, przywołaniu stylu czy motywu malarskiego, hypotypozie⁵¹.

• 52 Opisów utworów muzycznych nie nazywam ekfrazami – owe dzieła muzyczne istnieją realnie, ale nie w w (...)
• 53 Niektórzy badacze uznają opisy nieistniejących realnie artefaktów za ekfrazy. Słynne jest dokonane (...)
• 54 Por. A. Dziadek Obrazy i wiersze. Z zagadnień interferencji sztuk w polskiej poezji współczesnej, W (...)
• 55 Por. wskazane przez Liliane Louvel funkcje obrazu w tekście: obraz może być integralnym albo incyde (...)

211) Ekfrazą jest werbalny opis danego realnego i jednostkowego dzieła sztuki wizualnej (obrazu, ryciny, rysunku, rzeźby, obiektu architektonicznego, fotografii)⁵², raczej nie dzieła fikcyjnego, czyli wytworu wyobraźni piszącego (np. opartego na jakimś stylu czy tradycji szkoły malarskiej, stanowiącego wybiórczą kontaminację prac danego malarza albo prac różnych artystów dotyczących jednego tematu – takie przypadki byłyby przykładem „słabej” ekfrazy czy quasi-ekfrazy)53. Nie wystarczy sama aluzja do dzieła sztuki albo np. tylko podanie jego tytułu – aby mówić o ekfrazie, musi pojawić się zwerbalizowane odniesienie do formy i/lub treści przedstawienia plastycznego. 2) Najczęściej, ale nie zawsze, w ekfrazie pojawiają się wprost wskaźniki metatekstowe pozwalające na identyfikację dzieła stanowiącego przedmiot odniesienia; możemy więc mówić o ekfrazach eksplicytnych i implicytnych54. 3) Przywołanie artefaktu w ekfrazie nie jest kwestią przypadku, nie wynika z instrumentalnego podejścia do dzieła ani nie stanowi ozdobnika. Wiąże się to z rolą obrazu w tekście – artefakt jest inherentnym składnikiem partycypującym w budowaniu sensu i struktury danej wypowiedzi55. 4) Ekfraza to nie tylko mniej lub bardziej precyzyjny i wierny opis oraz objaśnienie dotyczące zarówno treści przedstawienia wizualnego, jak i (zwykle w mniejszym stopniu i rzadziej) materialnych i formalnych walorów dzieła; można odróżnić ekfrazy deskryptywne, dokładnie opisujące i objaśniające, oraz ekfrazy selektywne, czyniące to wybiórczo. Ekfraza to również (choć nieobligatoryjnie) komentarz będący interpretacją i przedstawieniem punktu widzenia oglądającego, który staje się piszącym. 5) Ekfraza istnieje jako osobny utwór albo fragment większego dzieła, w trzech rodzajach literackich i powiązanych z nimi gatunkach, również w gatunkach pogranicznych, jak esej, a także w krytyce sztuki (której zresztą niektóre przykłady można by ulokować w strefie gatunków pogranicznych, jako mające walory i naukowe, i artystyczne, i publicystyczne).

• 56 M. Riffaterre L’illusion d’ekphrasis, w: La pensée de l’image. Signification et figuration dans le (...)
• 57 Zajmujący się ekfrazą zwracają uwagę na przefiltrowanie właściwie każdej ekfrazy przez jednostkowoś (...)

22Wydaje się ponadto, że w odniesieniu do ekfrazy dzisiejszej sensowne byłoby stosowanie prostego podziału uwzględniającego funkcję ekfrazy. Taki jest projekt Riffaterre’a, który odróżnia ekfrazy literackie (w utworach literackich) od ekfraz krytycznych (w tekstach krytyków i historyków sztuki)⁵⁶. Ekfraza krytyczna według badacza jest ufundowana na analizie formalnej swojego przedmiotu, formułuje sądy odnoszące się do konkretnych zasad estetycznych i reguł artystycznych. Z kolei ekfraza literacka – na idei obrazu („sur une idée du tableau”), na obrazie artysty („sur une image de l’artiste”), na językowym locus communis dotyczącym sztuki; niejednokrotnie odgrywa w utworze rolę symboliczną. W moim przekonaniu oba typy ekfrazy zawierają element subiektywnej interpretacji, choć indywidualna wrażliwość piszącego w większym stopniu ujawnia się bez wątpienia w ekfrazie literackiej⁵⁷. Do kategorii ekfrazy literackiej, oprócz utworów literackich wierszem i prozą, zaliczam również eseje literatów opisujące artefakty (eseje z podróży, eseje refleksyjno-filozoficzne, eseje zapiski dziennikowe albo autobiograficzne), gdyż stanowią tekstową formę pograniczną o wysokim walorze artystycznym, nasyconą literackością i wychodzącą spod ręki pisarza albo poety, który staje się w konsekwencji twórcą dwuręcznym.

• 58 Por. T. Bilczewski Komparatystyka i interpretacja. Nowoczesne badania porównawcze wobec translatolo (...)
• 59 Nie jest to odosobniony pogląd. Por. I. Boyd Whyte, C. Heide Art History and Translation, „Diogenes (...)
• 60 Por. L. Venuti Invisibility, w: tegoż The Translator’s Invisibility. A History of Translation, Rout (...)

24Warto w tym punkcie skorzystać z rozróżnień translantologów, tym bardziej że istnieje obwarowanie dla korzystania z języka traduktologii w pojmowaniu ekfrazy jako rodzaju przekładu intersemiotycznego. Wszak ekfraza pierwotnie to tłumaczenie, czyli zarówno objaśnianie, jak i przekładanie – czegoś niezrozumiałego na inny język i w innej „kulturze tekstowej”⁵⁸. Przekład wierny reprezentowałaby ekfraza krytyczna (użytkowa, dydaktyczna, źródłowa), wierna tekstowi wyjściowemu, opisująca i wyjaśniająca dzieła sztuki, obejmująca teksty z zakresu historii sztuki, zarówno naukowe, jak i publicystyczne i eseistyczne⁵⁹. Przekład niewierny konkretyzuje ekfraza literacka (nieużytkowa, pretekstowa, docelowa), w której tekst źródłowy, tj. dzieło sztuki, jest pretekstem dla tekstu docelowego. Obejmuje ona, w moim ujęciu, teksty literackie i eseje pisarzy. Pierwszy typ ekfrazy, skojarzonej z językiem historii sztuki, wiąże się z domestykacją. Tekst wyjściowy zostaje bowiem udomowiony i pozbawiony obcości, w pewnym sensie dzieło sztuki pozostaje na gruncie macierzystej kultury, a przynajmniej zostaje oswojone (opisane, objaśnione) przez najbliższą mu dyscyplinę. Drugi typ natomiast kojarzy się z defamiliaryzacją (forenizacją), a więc z różnego typu deformacjami tekstu wyjściowego, z wprowadzaniem, ze względu na cele i funkcje tekstu docelowego, obcych mu elementów⁶⁰ – bagażu subiektywnej perspektywy i przejawów obecności w tekście podmiotu patrzącego; opis w tym przypadku powiązany jest zwykle z aktem interpretacyjnym, mniej lub bardziej autorytarnym i spekulatywnym.

• 61 Stosuję nazwy funkcjonujące na gruncie logiki i semiotyki, gdyż najlepiej oddają one sens oddzielen (...)

25Wśród ekfraz literackich wydzielam trzy główne typy: ekfrazy denotacyjne, konotacyjne i kombinacyjne (kompleksowe)⁶¹. Rozdzielenie denotacji od konotacji wiąże się z obserwacją (wynikającą z lektury opisów dzieł sztuki w tekstach eseistycznych i typowo literackich), że często piszący koncentrują się na jednym aspekcie artefaktu. Skupiają się: 1) na denotacji – kiedy ześrodkowują swoją uwagę na plastycznym modelu jako desygnacie, tzn. ujmują go od strony technicznej, formalnej i w zakresie podstawowego opisu, który obejmuje to, co widać na obrazie; uwidaczniają się tutaj aspekty kojarzone z ekfrazą krytyczną, użytkową; 2) na konotacji – gdy opisują artefakt w jego wymiarze znaczeniowym – opis przechodzi w interpretację wykraczającą poza to, co pokazane wprost w danym dziele, obejmuje egzegezy i asocjacje prywatne, choć umocowane w źródłowym dziele, a także indywidualne doświadczenia powiązane z obiektem; tutaj ekfraza wyraźnie ciąży ku modelowi ekfrazy literackiej, pretekstowej. Ekfrazy kompleksowe/kombinacyjne łączą zaś oba typy deskrypcji. Wszelkie układy pośrednie klasyfikowałabym jako ciążące ku jednej ze wskazanych form lub łączące owe formy w specyficznych konfiguracjach.