• 1 J. Derrida, P. Eisenman Chora L Works, ed. by J. Kipnis, T. Leeser, The Monacelli Press, New York 1 (...)

1W 1997 roku ukazała się książka Chora L Works¹ stanowiąca wynik współpracy Jacques’a Derridy i Petera Eisenmana. Propozycja współpracy padła ze strony szwajcarskiego architekta Bernarda Tschumiego, który zaprosił obu do pracy nad projektem jednego z ogrodów położonych wzdłuż promenady kinematycznej będącej częścią Parc de la Villette w Paryżu. Ta choralna książka – przez choralność rozumiem „wyłącznie” to, co dotyczy chory – będąca wynikiem zderzenia filozoficzno-architektonicznego składa się z fragmentów Timajosa, transkrypcji rozmów, szkiców architektonicznych, listów etc. W rozmowie otwierającej książkę Derrida mówi, że w czasie, kiedy otrzymał propozycję, był w trakcie pisania tekstu o chora, enigmatycznym ustępie platońskiego Timajosa. Tak francuski filozof streszcza wspomniany tekst:

• 3 S. Freud Objaśnianie marzeń sennych, przeł. R. Reszke, KR, Warszawa 1996, s. 246.
• 4 G. Didi-Huberman Przed obrazem. Pytania o cele historii sztuki, przeł. B. Brzezicka, słowo/obraz te (...)

2Chora, podług Derridy, użycza miejsca, obdarowuje rzeczy miejscem, żeby mogły stać się rzeczywiste. Sama pozostaje jednak tym, co może być pomyślane tylko jako sen. Sen, jak powie Freud, „jest niejako inaczej wycentrowany”³, co oznacza, że nie ma swojego miejsca albo że miejscem snu jest zdecentralizowana inność, która „nieustannie działa i podróżuje. Dotyka wszystkiego. Narzuca paradoksalne prawo, a raczej przymus, który jest prawem nietrwałości i braku reguł”⁴. Zresztą sięgnijmy do samego Platona i tam poszukajmy snu rozumianego jako dyslokacja, przechodzenie lub przemieszczenie.

• 5 Platon Charmides, w: tegoż Dialogi, przeł., wstęp i objaśn. W. Witwicki, Antyk, Kęty 1999, t. 1, s. (...)

3W Charmidesie Sokrates rozmawia z Krytiaszem, snując przed nim marzenie o racjonalizacji życia, o rodzie ludzkim mającym „postępować i żyć zgodnie z nauką”: „Więc posłuchaj, powiadam, mojego snu – wszystko jedno, czy przeszedł przez rogową bramę, czy też przez bramę z kości słoniowej”⁵. Sokrates śni o racjonalności, której pochodzenie, genos, nie jest znowuż tak istotne, a jednak. Czym jest brama rogowa, a czym ta z kości słoniowej? Fragment z Platona odnosi się do Pieśni XIX z Odysei Homera, gdzie czytamy:

• 7 A. Carson Every Exit Is an Entrance (A Praise of Sleep), w: tejże Decreation. Poetry, Essays, Opera(...)

4Jest to wielce wątpliwa teoria snów. Stworzyła ją Penelopa na podstawie gry słownej. Sny, które przechodzą przez bramę rogową (kéras – róg), sprawdzają się (krájnejn – spełniać), zaś te, które przekroczyły bramę z kości słoniowej (eléfas – kość słoniowa), zwodzą nas (elefájresthaj – łudzić), nie spełniając się wcale. Sokrates u Platona nie przejmuje się pochodzeniem snu o racjonalizacji, nie interesuje go miejsce, przez które ten sen przechodzi, miejsce zarazem łudzące (niepoważne) i prawdo-podobne (poważne). A mimo to wspomina o nim, przywołuje wpisaną w bramę dwojakość pochodzenia. Powróćmy do Penelopy, która jest, jak stwierdzi Anne Carson w eseju Every Exit Is an Entrance (A Praise of Sleep), „mistrzynią snów”⁷:

• 10 Tamże, s. 414.

6Następnie Odyseusz opisuje sposób wykonania miejsca, by już na samym końcu raz jeszcze zadać pytanie, czy „moje łoże stoi tam, gdzie stało zawdy / Czy też je kto poruszył, gwoli przeniesienia / Odrąbał pniak oliwny spodem, od korzenia?”¹⁰. To, czego Odyseusz obawia się najbardziej, związane jest z dyslokacją. Rzecz osobliwa, jeśli weźmiemy pod uwagę jego wieloletnią podróż.

• 11 M. Theodorou Space as Experience. „Chore/Choros”, „AA Files” 1997 No. 34, s. 45-55.

7Maria Theodorou w artykule Space as Experience: „Chore/Choros”¹¹, dokonując szczegółowej analizy homeryckich tekstów, wykazuje, że chora nie zawsze oznaczała neutralny pojemnik albo naczynie, jak to przedstawia Platon. U Homera chora (przestrzeń) już sama ze swojej natury jest zdyslokowana Poza tym stosuje się u niego żeńskie określenie chora/e oraz męskie choros. Żeńskie chore związane jest z doświadczaniem rzeczy (np. łóżko i Penelopa), natomiast męskie choros – doświadczaniem wydarzeń (np. przesunięcie łóżka Odyseusza). Kształtowanie miejsca zależne jest od ciała, które zarazem nabiera tożsamości w zależności od miejsca. Dlatego też Odyseusz odkrywa swoją tożsamość w momencie, gdy Penelopa zamierza ruszyć z miejsca jego miejsce, tzn. dyslokuje to, co określa jego tożsamość.

• 13 J. Derrida Chora, przeł. M. Gołębiewska, KR, Warszawa 1999, s. 89.
• 14 N. Loraux Façons tragiques de tuer une femme, Hachette, Paris 1985. Korzystam z przekładu na język (...)
• 15 Zob. tamże, s. 49.

9Podejmijmy ten trop trzewiowy. Derrida stwierdza, że chora „nie jest” ani matką, ani żywicielką, ani nawet kobietą. Triton genos, czyli trzeci rodzaj, nie będąc też genosem, stanowi jednostkę unikatową. „Nie należy do «rasy kobiet» (genos gynaikon)”¹³. Po tym fragmencie Derrida odwołuje się do książki Nicole Loraux Les enfants d’Athéna. Nas będzie interesować inna książka Loraux, tj. Façons tragiques de tuer une femme¹⁴, której ostatni rozdział poświęcony jest autopsji ciała kobiety – ciała, które zostało ukonstytuowane przez tragiczną wyobraźnię Greków, wyobraźnię, w której wygrywając, od razu przegrywasz¹⁵.

• 16 A. Carson Chez l’Oxymoron, „Grand Street” 1988 No. 4, s. 168-174.
• 17 Sofokles Tragedie, przeł. K. Morawski, oprac. i wstęp Z. Kubiak, PIW, Warszawa 1969.

10Śmierć w teatrze greckim zadawana jest kobiecie w szyję, „miejsce piękne i równie wrażliwe – tak na sznur, jak i na nóż”, jak stwierdzi Anne Carson w eseju Chez l’Oxymoron¹⁶. Ciało mężczyzny jest bardziej zróżnicowane pod względem podatności na śmierć. Jego delikatne miejsca to bok, żołądek, pierś, płuca czy wątroba. Z tego powodu Dejanira w Trachinkach Sofoklesa swój bok „żelazem dwusiecznem / Przebiła do wątroby i błony osierdzia”¹⁷, przywłaszczając tym samym broń mężczyzny, typ samobójstwa (większość kobiet w tragedii antycznej zawisa bowiem na stryczku) oraz anatomię śmierci mężczyzny. Cios Dejaniry jest złożony, gdyż wbijając ostrze poniżej wątroby, otwiera lewą stronę ciała:

• 19 Zob. C.T. Lewis, C. Short A Latin Dictionary, Clarendon Press, Oxford 1879, s. 1018 [hasło: jecur].

11Tak tworzy się ten brzemienny w znaczenia oksymoroniczny triton genos, „męska kobieta”, która przebija sobie bok, wątrobę, czyli „siedzibę namiętności” (jak to określi Horacy) lub „dom życia” (jak powie w De Natura Deorum Cyceron)¹⁹. Według wyobraźni greckiej, jak stwierdzi Jean-Paul Vernant (patronujący zresztą Chorze Derridy), kobieta wyznawała niezmienne prawo serca, mężczyzna natomiast ucieleśniał „niewyczerpaną ruchliwość Hermesa”. Dejanira wbija miecz w sam środek wyobraźni greckiej i odwraca ją na nice.

• 21 W botanice prefiksu ob- używa się na określenie czegoś o odwróconym kształcie, dla przykładu roślin (...)

14Śmierć kobiety dokonywała się w tragedii greckiej w przebraniu męskim i za zamkniętymi drzwiami, poza sceną. Dopiero po tym wydarzeniu posłaniec w pięknej przemowie przedstawiał, co zaszło. Mamy tu do czynienia z dwoma paradoksami. Pierwszy dotyczy miejsca w przestrzeni sceny, drugi wiąże się z mową. Zauważmy, że kobieta umiera poza sceną: w tym sensie – śmierć, kobieta – jest obsceniczna, dosłownie sprzeciwia się (ob-) ulokowaniu w przedstawieniu²¹. Śmierć kobiety, jak chora, przeciwstawia się zatem zarówno czasowi (wskazówka zegara porusza się w odwrotnym kierunku), jak i miejscu (jako nieprzyzwoita, nieodpowiednia, zdyslokowana jest poza reprezentacją). Dopiero przywdzianie męskiego ubioru, wchłonięcie męskiej anatomii, zapoznanie się z męskim głosem i męską bronią pozwala przedstawić śmierć kobiety na scenie. Ujmując rzecz w skrócie, utrata życia i kobiecości umożliwia zajęcie miejsca w reprezentacji. Tylko tak Dejanira odnosi zwycięstwo, i tym samym zdobywa głos przez zamilknięcie. Wystawia wykluczenie. Mówi brakiem języka.

• 22 Za P. Quignard Albucjusz, przeł. T. Komendant, Czytelnik, Warszawa 2002, s. 174-175.
• 23 O roli gestu i dłoni w tej wyjątkowej jak dla literatury antycznej scenie rozpoznania zob. S. Monti (...)

15Jeśli zmysłowy świat porównamy, jak chciał Platon, do dziecka lub niemowlęcia, to należy przy tym pamiętać, że niemowlę przede wszystkim nie mówi, jest cielesnym brakiem języka. Infantissimes, tak nazywał Cyceron niemowlęta, którym to mamki właśnie opowiadały bajki (fabulae) – żeby „chłopiec niemowa” (puer infant) zaczął mówić (fari), żeby mógł zostać fans, fabulor albo fabulosus²². To właśnie mamki, do których porównuje Platon chorę, opowiadają bajki, żeby dziecko mogło mówić. W tym sensie umożliwiają mówienie (nadawanie znaczeń), dają miejsce dziecku w języku. Niejako otwierają bramę z marzeń sennych, w której przejściu konfabuluje się i/lub mówi prawdę. (Po prawdzie to Eurykleja, mamka Odyseusza, miała przygotować mu miejsce do snu, dać je w geście przemieszczenia)²³. Dlatego też mowa ich nie jest, jak stwierdzi Derrida:

• 25 E. Kobylińska Czarodziejski blok i szpulka. Psychoanaliza i nowoczesność, „Teksty Drugie” 2007 nr 1 (...)

16Na zakończenie tego tekstu zatrzymajmy się tam, gdzie dokonuje się naznaczenie. Słowo „naznaczenie” Ewa Kobylińska wywodzi z opisu funkcjonowania aparatu psychicznego, którego dokonał Freud, używając do tego „języka «sensu» i języka «siły», czy jak kto woli, energii”²⁵. Posłużył się on w tym przypadku określeniami: nacisk (Drück), wrażenie w sensie impresji (Eindrück), odcisk (Ahdrück), stłumienie (Unterdrückung). Zdaniem Derridy sens i siła – szyfr i energetyka – są tym samym. To w wyniku zróżnicowania sił powstaje sens. Naznaczenie oddaje jednoczesność działania siły i znaczenia (sensu). Kobylińska zadaje następnie pytanie, „jak przechowywać naznaczenia w pamięci, lecz także – jak osłabić ich pierwotną, jakże często traumatyzującą siłę?”. Odwołuje się do opisu mechanizmu pracy marzenia sennego polegającego na zagęszczeniu i przemieszczeniu, a według Derridy – uprzestrzennieniu i uczasowieniu:

• 27 W języku niemieckim istnieją dwa słowa określające pracę, jaką wykonuje drukarska matryca odbijając (...)

17Interesuje mnie ten interwał, czyli odstęp w czasie lub odległość w przestrzeni. Tym samym słowem – interval – posługuje się Derrida, kiedy opisuje sposób, w jaki chora odstępuje miejsce: otwarcie, dzięki któremu rzeczy mogą zająć miejsce. Zwróćmy jeszcze uwagę, że określa on chorę jako miejsce inskrypcji, czyli wpisania lub zapisania. W każdym z trzech omówionych przykładów – Sokrates, Odyseusz, Dejanira – mamy do czynienia z miejscem zapisania: brama rogowa decyduje o snach, łóżko ujawnia tożsamość, scena tragedii greckiej pozwala na śmierć kobiety. W tym miejscu decyzji – jaki to sen? kim jest przybysz? czy wątroba znajduje się po lewej stronie ciała? – w którym rzeczy zajmują miejsce, są one zarazem dyslokowane pod wpływem siły (przymusu, a nawet przemocy). Wydaje się, że właśnie w tym interwale dokonuje się coś szczególnego, mianowicie nadawane jest pod wpływem siły znaczenie (jest zapisywane, naznaczane, a nawet wdrukowywane²⁷), a zarazem jest ono przesuwane (na kiedy indziej) lub przemieszczane (gdzie indziej). Warto przypomnieć, że w geologii dyslokacją określa się przemieszczenie warstw skalnych wywołane ruchami skorupy ziemskiej, ale również samą strukturę powstałą w wyniku takiego przemieszczenia. Choralna dyslokacja tworzyłaby zatem nową strukturę znaczenia: takiego znaczenia, które jest tutaj, odciśnięte, do wymówienia i takiego, które jest gdzie indziej, wygięte odciśnięciem, uchylające się od wymówienia. Znaczenia przechodzącego bramą rogową i bramą z kości słoniowej. Prawdo-podobnego i łudzącego.