1Na książkę Po tamtej stronie: świadectwo, afekt, wyobraźnia składa się dziewięć rozdziałów o zróżnicowanej tematyce. Dorota Głowacka w dialogu i polemice ze współczesnymi myślicielami, takimi jak m.in. Emmanuel Levinas, Hannah Arendt, Jean-Luc Nancy, Julia Kristeva, Chantal Mouffe, Michal Rothberg, analizuje literaturę, film, dyskurs publiczny i polityczny w odniesieniu do Zagłady i jej dalekosiężnych konsekwencji.

3Z mojej perspektywy w Po tamtej stronie Dorota Głowacka konsekwentnie realizuje pewną strategię filozoficzną i etyczną, którą postaram się odsłonić. Niniejszą pracę można scharakteryzować jednocześnie jako studium z zakresu badań/refleksji nad Zagładą, które prowadzi do analizy współczesności, oraz jako studium z zakresu humanistyki, dla którego istotną cezurę stanowi Zagłada. Konstrukcyjną osią książki jest więc przechodzenie od refleksji nad Zagładą do filozoficznego namysłu nad współczesnością, przy czym refleksja etyczna jest tu wiodąca.

5Książka Doroty Głowackiej może być odczytywana na wielu poziomach, gdyż autorka analizuje napięcia – psychologiczne, kulturowe, historyczne i egzystencjalne. Jednakże śledzenie konturów napięć i różnicy doświadczeń nie służy jedynie konstatacji: tak jest. Odczytuję refleksję Doroty Głowackiej – zwracając szczególną uwagę na kategorie współ-pamięci, wyobraźni relacyjnej i afektywnych modalności demokracji – jako swoistą propozycję budowania teoretycznej przestrzeni namysłu dla spotkania, być może nawet jakiejś formy integracji doświadczeń i perspektyw rozłączonych, odseparowanych. Dla ukazania powyższej tezy odniosę się do tych fragmentów książki, które dotyczą podziałów pamięciowych, w tym relacji między polską a żydowską pamięcią Zagłady, genderowych uwarunkowań pamięci o Zagładzie oraz zestawienia epistemologii eurocentrycznej z epistemologią ludności rdzennej w dyskursie praw człowieka i studiach nad Zagładą.

6W rozdziale 4. Polska współ-pamięć i dylematy przekładu w wycinkach z Shoah Claude’a Lanzmanna Dorota Głowacka deklaruje:

• 6 D. Głowacka Po tamtej stronie, s. 100.

Stawiam hipotezę, że przed kamerą Lanzmanna zachodzi momentami szczególna forma niesienia świadectwa, którą określam mianem „współ-pamięci”. Umyka ona często świadomości uczestników rozmów i jest cenzurowana przez reżysera, który, jak dowiadujemy się, oglądając wycinki, wykluczył ją z ostatecznej wersji filmu.⁶

• 14 Tamże, s. 32.

Żywię więc nadzieję, że w miejsce negatywnego schematu wykluczających się nawzajem polskich i żydowskich narracji martyrologicznych, z których każda rości sobie prawa do wyjątkowości, wyłoni się kiedyś etyczno-polityczna wizja wzajemnie przeplatających się dziejów i sposobów samookreślenia oraz wzajemnie stwarzających się tożsamości.¹⁴

8Teoretyczne interwencje w zastane ramy pamięci, reprezentacji i rozumienia Zagłady nie dotyczą w Po tamtej stronie jedynie relacji polsko-żydowskich i ich reprezentacji. W rozdziale zatytułowanym „Nigdy więcej!” Pamięć o ludobójstwie ludności rdzennej a pamięć o Zagładzie (ze szczególnym uwzględnieniem Kanady) Dorota Głowacka porusza kwestię walki ludności rdzennej USA i Kanady o uznanie za ludobójstwo zbrodni dokonanych przez kolonizatorów, które prowadziły do uśmiercenia 95 procent ludności rdzennej. Analizuje szerokie odwołania do toposów Zagłady przez myślicieli i aktywistów ludności rdzennej. Zgłasza postulat dekolonizacji studiów nad Zagładą jako nowego otwarcia:

Proponuję, abyśmy w podobny sposób rozpatrzyli wykorzystywanie języka Zagłady przez rdzennych myślicieli i działaczy: nie jako obrazoburczy przykład „olimpiady cierpienia”, lecz jako przypadek kognitywnej niesymetryczności powodujący, że zarówno rdzenni myśliciele, jak i osoby, które przetrwały szkoły dla Indian, zmuszone są negocjować swoje roszczenia co do sprawiedliwości historycznej i społecznej przez pryzmat „białego systemu poznawczego”. Jakie białe plamy odsłoniłyby się w nagromadzonej przez nas wiedzy na temat genezy Zagłady, mechanizmów masowych mordów oraz doświadczeń poszczególnych ofiar, gdybyśmy tę wiedzę przefiltrowali przez nieeurocentryczne systemy pojmowania rzeczywistości?

Postulat dekolonizacji studiów nad Zagładą oznacza otwarcie pola badawczego na perspektywę porównawczą, która niewątpliwie przekształci ramy pamięci i wiedzy o Zagładzie.

9W rozdziale Płeć i Zagłada: wyobraźnia relacyjna i zapomniane zaułki Głowacka zwraca uwagę na funkcjonowanie społecznych ram pamięci o Zagładzie w odniesieniu do głosu kobiet-świadków oraz ich doświadczenia. Powołując się na klasyczne już prace z zakresu genderowych studiów nad Zagładą, opisuje przykłady milczenia, wykluczenia i pominięć – m.in. „wycięcie” głosu Ruth Elias z Shoah Lanzmanna, oskarżenia, wykluczenie i milczenie (Władysława Szpilmana, a także filmowej reprezentacji losów pianisty autorstwa Stevena Spielberga) na temat Wiery Gran. Analiza Doroty Głowackiej koncentruje się na nawykach percepcyjnych i epistemologicznych, które kształtują obraz tego, co widzimy i wiemy. Zdaniem Doroty Głowackiej pamięć o Zagładzie wymaga systematycznej korekty z punktu widzenia feminizmu i studiów genderowych, które uczynią słyszalnym i widzialnym kobiece doświadczenie Zagłady. Ćwiczenia z patrzenia, rozumienia i pamiętania, jak przekonuje Głowacka, potrzebują pracy wyobraźni, która to praca staje się imperatywem etycznym. Głowacka proponuje wprowadzenie pojęcia „wyobraźnia relacyjna”:

• 15 Tamże, s. 192.

Wyobraźnia relacyjna, czy też „wyobraźnia-z-innymi”, poprzedza więc pojęcie wyobraźni rozumianej jako najwyższy wyraz osobistej wolności. Jest ona niezbędna, abyśmy byli w stanie uzmysłowić sobie, czym jest cierpienie drugiego człowieka, oraz przyjąć, że jego prawo do bycia wolnym od cierpienia spoczywa również na naszych barkach.¹⁵

10Wyobraźnia relacyjna ma wpływ na to, jak pamiętamy o przeszłości. Pojęcie to wskazuje na odpowiedzialność jednostek za to, jak patrzą, słyszą, rozumieją, pamiętają. W przypadku pamięci o Zagładzie „nawykowa ślepota” szczególnie wtedy, gdy powtarza gest sprawców polegający na odzieraniu z człowieczeństwa ofiar, jest groźna w znaczeniu etycznym. Nieludzkie traktowanie, traktowanie człowieka jak nie-człowieka jest bowiem powiązane z nawykami percepcji, widzenia bądź niedostrzegania zarówno człowieczeństwa, jak i form upokorzenia, które usiłują owe człowieczeństwo odebrać.

11Współ-pamięć, wyobraźnia relacyjna, demokracja oparta na dynamice strachu i miłości, postulat dekolonizacji studiów nad Zagładą stanowią nowe otwarcie dla filozoficznej refleksji nad Zagładą, zaś mocą przykładów i analiz konkretnych fenomenów, konfliktów i tekstów zyskujemy cenne aplikacje owych pojęć.

12Na koniec przywołam fragment rozdziału piątego Hannah Arendt i Sarah Kofman: filozofia „po kobiecemu” wobec Zagłady, który w moim przekonaniu podpowiada ważną sugestię interpretacyjną dla lektury Po tamtej stronie:

• 16 Tamże, s. 158.

obie myślicielki skutecznie przebijają się przez filozoficzne wały obrony, które eliminują kobiecość, żydowskość oraz realia historyczne. W ten sposób obie podważają „standardowe narracje filozoficzne”. […] W tym wielokrotnym zetknięciu się refleksji nad Zagładą, kondycją żydowską oraz kwestią kobiecości dzieła Kofman i Arendt możemy odczytać jako filozoficzne świadectwo Zagłady ze specyficznie feministycznej perspektywy.¹⁶

Sądzę, że w podobny sposób możemy odczytać Po tamtej stronie Doroty Głowackiej, jako filozoficzne świadectwo Zagłady, akt pamięci, który zapisuje się na marginesach dzieł współczesnej humanistyki, w którym podobnie, jak w przypadku Kofman i Arendt, refleksja nad Zagładą, tożsamością i głosem stanowi zarazem tło, motywację, jak i kierunek namysłu.