• 1 Myślę o pracach Elżbiety Konończuk, Magdaleny Marszałek, Macieja Dajnowskiego, Małgorzaty Czermińsk (...)
• 2 E. Rybicka Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich, Uni (...)
• 3 A. Kronenberg Geopoetyka. Związki literatury i środowiska, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2014. Cytaty oznacz (...)
• 4 Zob. Nowy regionalizm. Badawczy rekonesans i zarys perspektyw, red. M. Mikołajczak, E. Rybicka, Uni (...)

1Geopoetyka jako „orientacja badawcza” wciąż jest na polskim gruncie zjawiskiem nowym. Jak niemal wszystkie szkoły lektury, dominujące pośród współczesnych dyskursów filologicznych przekształcających się stopniowo w dyskursy kulturowe, stanowi rezultat serii „zwrotów” dokonujących się w przestrzeni zachodniej humanistyki, począwszy mniej więcej od ósmej dekady minionego wieku i usankcjonowanych na przełomie wieków. Wskazywano, co prawda, na nieliczne, rodzime prolegomena do geopoetyki, ale – po serii artykułów różnych badaczy, publikowanych na przestrzeni mniej więcej piętnastu lat1 – dopiero książki Elżbiety Rybickiej2 czy Anny Kronenberg3, a także tomy zbiorowe z cyklu Nowy regionalizm w badaniach literackich4 stały się próbą zebrania rozmaitych (głównie mających swoje korzenie w humanistyce zachodniej) inspiracji, zarysowania pola, w obrębie którego funkcjonuje geopoetyka, wstępnego uporządkowania jej odmian, zdefiniowania na własny użytek kluczowego terminu i wskazania perspektyw jej rozwoju. Czy w związku z tym możemy mówić o sytuacji, w której niknie większość wątpliwości dotyczących statusu owej dziedziny, jej prawomocności i przydatności w kręgu refleksji stricte literaturoznawczej?

• 5 Dobry kontekst dla tych rozważań stanowią dwa teksty dotyczące takich szans i zagrożeń: ostrożnie a (...)

2Tak postawione pytanie od razu wprawia badacza w stan konfuzji, bowiem geopetyka, pomijając doraźne jej aplikacje w lekturze tekstów literackich, wykorzystujące „modny” termin przy zachowaniu zwyczajowych trybów interpretacji nakierowanej na „problematykę związaną z reprezentacją przestrzeni geograficznych w literaturze” (GP, 9­10), nie chce i nie zamierza mieścić się w obrębie tego typu refleksji. Jej „przygody” mogą być doskonałą ilustracją wszystkich problemów związanych z przyjęciem „emancypacyjnego” względem stanowisk preferujących autonomię literatury punktu widzenia, uwikłanego we wspomniane zwroty i rozpraszającego wysiłek badawczy w przestrzeni rozmaitych mikrodyscyplin, a także być szczegółowym pretekstem do snucia refleksji na temat szans i zagrożeń związanych z uprawianiem nowej humanistyki⁵.

• 6 Geopoetyka wybiórczo korzysta z poststrukturalistycznych teorii, spośród których np. te podkreślają (...)
• 7 Zob. tamże, s. 30-36.
• 8 O. Weretiuk Próba określenia i uporządkowania znaczeń związanych z geopoetyką, „Porównania” 2013 vo (...)
• 9 M. Marszałek Rosyjska Północ jako punkt widzenia, „Rocznik Komparatystyczny” 2011 nr 2, s. 104.
• 10 E. Kasperski Geopoetyka…, w: Geografia wyobrażona…, s. 40.

6Jakie wobec takiego stanu rzeczy kłopoty i niebezpieczeństwa wiążą się z przyjęciem uwolnionego od strukturalistycznych (i – w pewnym sensie – poststrukturalistycznych⁶) wykładni „geopetyckiego” punktu widzenia? Pierwszą kwestią, jaką w tym kontekście należałoby się zająć, jest sprawa „wędrownych” umocowań geopoetyki. Mimo że w każdym ze wspomnianych ujęć zakreślono obszar, który staje się polem badawczych zainteresowań, to zagadnienie „metody” może budzić różnorakie wątpliwości. Rzecz nie w wielości znaczeń terminu, te bowiem można wyszczególnić i odseparować, lecz w nakładaniu się na siebie trybów analizy i twórczej praktyki pisarskiej. Niemal wszyscy badacze podejmujący się zakreślenia ram funkcjonowania geopoetyki zwracają uwagę na wieloaspektowość pojęcia, które niekoniecznie musi sygnalizować obecność scjentystycznego dystansu (geopetyka jest – z założenia – refleksją radykalnie zrelatywizowaną7, a to stanowi tyleż zaletę, ile jedno z jej kluczowych ograniczeń). Oksana Weretiuk, próbując zestawić znaczenia interesującego nas terminu, wyróżniła sześć kategorii, spośród których tylko jedna odnosi się do praktyki interpretacyjnej sensu stricto, pozostałe stanowią ogólną „refleksję teoretyczną”, „ruch intelektualny”, „sposób artystycznego postrzegania świata i tworzenia dzieł sztuki”, „dzieła” czy „działalność dydaktyczną”⁸. Magdalena Marszałek zwracała uwagę na to, że oprócz „geopoetycznej lektury” istnieje równoprawnie „geopoetyczna literatura”⁹, Edward Kasperski wskazywał na istnienie oprócz „geopetyki teoretycznej” także geopoetyk: postulowanej i immanentnej¹⁰. W tej sytuacji stanowisko Elżbiety Rybickiej jest swoistą ucieczką do przodu: konstatując fakt „przemieszczania” się geopoetyki „pomiędzy praktykami literackimi i naukowymi dyskursami” (GP, 120), badaczka – ponad własną definicją dziedziny – ustanawia geopetykę strażniczką tych (i innych) cyrkulacji, bo przecież nie idzie tu już o refleksję dotyczącą związków literatury i przestrzeni (to tylko jeden z aspektów podejmowanych działań), ale raczej związków dwóch typów literatury: pisarstwa beletrystycznego i naukowego. Tym samym definicja ta została zrelatywizowana zarówno względem przedmiotu zainteresowania, jak i innych, konkurencyjnych ujęć („Fakt, iż geopoetyka jest pojęciem­w­działaniu znaczy również, […], że nie ma kanonicznej, obowiązującej wykładni geopoetyki, przynajmniej na aktualnym etapie”, GP, 92).

• 11 „[…] potencjalne krzyżowanie perspektyw i szukanie stref kontaktu pomiędzy humanistyką a geografią (...)
• 12 Zob. E. Kasperski Geopoetyka…, w: Geografia wyobrażona…, s. 29.

9Kolejną ważną kwestią w kontekście funkcjonowania interesującego nas terminu jest szeroko podnoszony postulat interdyscyplinarności. Wydawałoby się, że kluczowym zabiegiem byłoby tu uzgodnienie, między jakimi sferami zachodzi interakcja badawcza. Z pozoru zostały one wskazane w złożeniu „geo” i „poiesis”, lecz sprawa nie jawi się jako prosta. Wszakże biegun „geo” został zredukowany – przynajmniej w obrębie dominującego nurtu – do wybranych sfer, tzn. do geografii humanistycznej i kulturowej¹¹. Te zaś w dużej mierze inspirowane są przez literaturoznawstwo i kulturoznawstwo, natomiast możliwość wspomagania przez nie literaturoznawstwa jest bardzo ograniczona. Sama kategoria „miejsca” (w licznych mutacjach), choć ważna, nie wyznacza klarownych obszarów pola działania, że nie wspomnę o nieostrości owej kategorii względem pojęcia „przestrzeni”. Wybiórczość w potraktowaniu badań geograficznych wynika oczywiście z apriorycznych założeń i podstaw myślowych tak definiowanej geopoetyki, która nie wiedzieć czemu odrzuca wszystko, co pachnie „indywidualizmem”, „monadyzmem” i „atomistycznym rozumieniem rzeczywistości” na rzecz „immanencji, stawania się, różnorodności i nieskończoności”¹². Zostawmy jednak na boku skrajności zaplecza myślowego i załóżmy, że to wyłącznie nieesencjalistyczne stanowisko jest konsekwentnie realizowane: prowadzi to do „poetyzowania” sfery „geo” i do wyraźnej dominacji kulturowych komponentów „wiedzy”.

• 13 Do wyjątków należą: książka Elżbiety Rybickiej, artykuły Macieja Dajnowskiego, Elżbiety Konończuk i (...)

11Nie obejdzie się tu też bez inspiracji XX­wiecznych, które powracają w rozmaitych przebraniach, począwszy od Bachtinowskiego pojęcia chronotopu, poprzez fenomenologiczne ujęcia przestrzeni, a skończywszy na hermeneutyce. Pytanie o poziom kompetencji badawczych we wszystkich tych dziedzinach i swobodę poruszania się w obrębie teorii nasuwa się nieuchronnie i nie pozwala przejść do porządku dziennego nad mechaniką działań, które prowadzą najpierw od nader swobodnego potraktowania przestrzeni geograficznej, o której wiedza ulega skompresowaniu ku badaniom literackim, które z kolei grzęzną w kontekście badań kulturowych potraktowanych – w konfrontacji z profesjonalnymi narzędziami nauk społecznych – równie powierzchownie. Przywołany wyżej zestaw „metod” obrazuje też inny kłopot: możliwą przewagę rozważań teoretycznych, odwołujących się do różnych ujęć nad praktycznymi zastosowaniami owych ujęć. O ile mamy do czynienia z zarysowanym obszarem badań, o tyle dałoby się wskazać niewiele ciekawych realizacji założeń teoretycznych¹³. Dzieje się tak zapewne dlatego, że część refleksji sięga do „tradycyjnych” sprawdzonych trybów opisu dzieła literackiego, inna zaś część „rozmywa się” w przestrzeni już nie geograficznej, lecz dyskursywnej, w której nakładają się na siebie języki definiowane przez zestaw terminów wiodących we współczesnych badaniach kulturowych. W tej sytuacji racjonalnym działaniem wydaje się wyznaczenie przez autorkę wielokrotnie tu przywoływanej książki – fundamentalnej jako punkt odniesienia dla badań „geopoetyckich” – pola wyznaczanego przez kartografię literacką (i kartografię krytyczną), geokrytykę i grupę metod „z pogranicza hermeneutyki i badań literackich, historycznych, geograficznych czy antropologicznych” (GP, 119­120). Szczególnie ów ostatni kierunek wydaje się prowadzić ku obiecującym rezultatom, mimo że narażony jest na nieostrość eseistycznych formuł. Wszystkie one są zaś w stanie zapobiec myśleniu o geopoetyce jako sferze zdominowanej przez kulturoznawstwo kosztem jej literaturoznawczych korzeni.

• 14 R. Nycz Nowa humanistyka, s. 24. Geopoetyka nie mieści się bez reszty w żadnym z wyróżnionych przez (...)

12Zasadnicza wątpliwość wiąże się jednak ze splotem geografii, badań literaturoznawczych i samej literatury dostarczającej inspiracji poprzez metarefleksję przestrzenną. Nie widzę przeszkód, by podejście interdyscyplinarne stało się faktem, pod warunkiem że kompetencje geograficzne badaczy będą wystarczające. Parodoksalnie, o uwzględnienie w większym stopniu owej części „geo” apelował White i jego następcy spod znaku ekokrytyki. Przesunięcie zainteresowania na „miejsce, konkret geograficzny” i przyjęcie „perspektywy bio/geocentrycznej” (GŚ, 45) musi bowiem owocować wkroczeniem w rzeczywistość dziedzin niemających nic wspólnego z literaturoznawstwem. Jak zatem przekroczyć barierę dzielącą owe sfery, nie redukując żadnej z nich do uproszczonej postaci umożliwiającej dialog ani nie doprowadzając do całkowitego ich rozejścia się? Pozostawmy to pytanie otwarte, sygnalizując jedynie, że o ile trudno mówić „o dialogu humanistyki z geomorfologią, meteorologią, oceanografią” (GP, 80), to jakaś forma jej dialogu z geografią fizyczną, historyczną, demografią czy kartografią jest możliwa i konieczna. W przeciwnym razie punktem wyjścia dla rozważań geopoetyckich mogą być takie założenia jak uczynienie z mapy wyłącznie „instrumentu wiedzy­władzy” (GP, 150), czy też preferowanie topografii jako horyzontalnego ujęcia rzeczywistości „od wewnątrz” w przeciwieństwie do rzekomo totalistycznego ujęcia „z zewnątrz” i „z góry” cechującego kartografię. W takich ujęciach często mamy do czynienia z praktyczną demonstracją niewiedzy. W związku z tym problematyczne wydają się twierdzenia o zasypaniu przepaści między naukami ścisłymi i humanistyką. Owszem, w obrębie „nowej humanistyki” podejmowane są próby, jak pisze Ryszard Nycz, „kładzenia mostów” „w miejsce murów” dzielących tę dyscyplinę nie tylko od wspomnianych nauk, ale również od sfery techniki, życia społecznego i polityki, środowiska przyrodniczego czy sztuki i praktyk artystycznych¹⁴, lecz konkretne rezultaty takich działań nie wydają się zadowalające.

• 15 M. Marszałek Rosyjska Północ, s. 101.
• 16 Podobnie w przypadku wspomnianego antropologicznego aspektu geopoetyki: „Antropologiczna strona kon (...)
• 17 Normatywizm ekokrytycznego stanowiska ujawnia się w książce Anny Kronenberg. Właściwie żadna twórcz (...)

13Docieramy tym samym do trzeciej kwestii związanej z problematycznym statusem geopoetyki. Rybicka pisze o czterech aspektach tej „orientacji badawczej”: poetologicznym, geograficznym, antropologicznym i performatywnym. Relacją między pierwszymi dwoma zajęliśmy się wyżej, oddzielnego komentarza wymaga ten ostatni, niezwykle istotny, ponieważ ciągle podkreślany jako warunek konieczny funkcjonowania badań, dla których podstawowym zagadnieniem są kwestie interakcji, działania, sprawczości, nie zaś dzieła literackiego jako gotowego wytworu, wreszcie: świadomość „performatywności wszelkiego przedstawienia”¹⁵. Aprioryczne założenie owej performatywności¹⁶ w obrębie dziedziny, która powinna negować wszelką aprioryczność, stanowi istotną przeszkodę na drodze rozwoju geopoetyki, choć bywa przedstawiane jako szansa. W ujęciu ekokrytycznym, które programowo odżegnuje się od geopolitycznych kontekstów, mamy wręcz do czynienia z paradoksalnym zawęźleniem; performatywizm uważany jako jeden z ważnych elementów nowej humanistyki zdradza wyraźne zaplecze ideologiczne, a krytyka w obrębie tak pojętej geopoetyki przestaje być analizą i staje się pracą „na rzecz zmiany w świecie” (GŚ, 17). Nawet dość wąskie pojmowanie „polityczności” mieści w sobie wyraziste deklaracje rzekomo abstrahujących od niej działań: „Humanistyka ekologiczna to także budowanie wspólnej przestrzeni dla buntów i rewolucji, przede wszystkim na rzecz planety, ale nie tracąc z oczu jej mieszkanek i mieszkańców, ludzi i nie­ludzi” (GŚ, 17). W konsekwencji lektura tekstów literackich zmienia się w ich weryfikację pod kątem obecności postulatywnych założeń, jakie powinno spełniać dzieło, by można było uznać je za posiadające „potencjał wywrotowy”, co prowadzi do doktrynerstwa i szeregu wykluczeń dotyczących nawet pisarstwa tematycznie ukierunkowanego i będącego przedmiotem zainteresowań inaczej zorientowanej geopoetyki¹⁷.

• 18 Z. Chojnowski Literaturoznawstwo regionów (w poszukiwaniu skutecznych perspektyw badawczych), w: No (...)

19Wróćmy jeszcze do równie istotnej kwestii regionalizmu. Praktyczne rozbudowanie tego „działu” geopoetyki oznacza performatywność w wymiarze opisu ciągłego tworzenia się regionu, ale też „tworzenia regionu”; nowa perspektywa kulturowa daje do rąk badaczy narzędzia, które zdają się całkowicie ignorować podejście przeciwstawne, tzn. wymiar obiektywnego istnienia regionu, punktu wyjścia, który – niekoniecznie wyłącznie w obrębie „staroświeckich” metodologii – determinuje ową dynamiczną konstrukcję myślową, domagającą się obecności nie tylko „badań antropologiczno­kulturowych, komparatystyki, badań postzależnościowych i postkolonialnych, geopoetyki, etnopetyki, humanistyki nie­antropocentrycznej” (GP, 347), ale wciąż – geografii, historii, historii sztuki i architektury, a także wielu innych dziedzin wiedzy. Nie idzie tu – podkreślam – o cofanie badań na poziom regionalistyki XX­wiecznej, której mielizny niejednokrotnie już wskazywano. Jednak niebezpieczeństwo przyłożenia do kwestii literatury regionów wyłącznie matryc aktualnie obowiązującego języka nie zawsze musi przynieść korzystne rezultaty. Jak pisał Zbigniew Chojnowski: „Efekty badań literaturoznawczych wynikających ze zwrotu topograficznego wyposażają literaturoznawstwo regionów we wciąż poszerzający się zestaw narzędzi. Wszystkie one mogą być zastosowane. Ale literaturoznawcę regionów od badacza geopoetyki powinna odróżniać inaczej nastawiona świadomość, która nakazuje uwzględniać zanurzenie dzieła literackiego w geograficzno­kulturowe pokłady regionu oraz formy i funkcje zespolenia z nim”¹⁸.

• 19 M. Mikołajczak Dyskurs regionalistyczny we współczesnym (polskim) literaturoznawstwie – pytania o s (...)

20Jak się wydaje, perspektywa badawcza geopoetyki nie jest różna od nastawienia badacza literatury regionów, a raczej nie byłaby różna, gdybyśmy brali pod uwagę przede wszystkim literaturę „w kontekście”, nie zaś kontekst, który literatura buduje, jako praktyka performatywna, stając się częścią różnorodnych działań, dla których – nawet przy użyciu narzędzi nauk społecznych – trudno znaleźć wspólny mianownik. Pytanie, czy zatrzymamy się na tezach Greenblatta, czy spróbujemy bardziej zróżnicować przestrzeń wspomnianych badań na rzecz dowartościowania czynnika „wewnątrzliterackiego”, jest pytaniem zasadniczym, pytaniem o metodologiczny, ale też aksjologiczny i, last but not least, estetyczny horyzont geopoetyki. Nierównowaga, jaka teraz panuje, każe wciąż upatrywać choćby w nowym regionalizmie swojego rodzaju antidotum na dotychczasowe niedomagania tego typu badań („Można odnieść wrażenie, że badania regionalne czekały na otwierającą się dziś perspektywę, która realizuje od dawna podnoszony postulat «uwolnienia od wartościowania». Przy czym w możliwościach, jakie dla badań regionalnych niesie kulturowa teoria literatury, chodzi nie tylko o zmianę hierarchii (o an tycentralizm czy interakcyjną wizję zależności centro­peryferyjnych), ale o wyjście poza dotychczasowe sposoby myślenia, w stronę – […] – nowego miejsca, z którego można by literaturę regionalną badać”¹⁹). Należałoby się zastanowić, czy zastąpienie dwóch typów dyskursu regionalistycznego owym „nowym” podejściem rzeczywiście pozwala odejść od wartościowania (przy pewnej absolutyzacji relacyjnego i dynamicznego podejścia) i czy zastąpienie badań nad „monofoniczną” utopią badaniami nad utopią opartą na polifonii jest krokiem w stronę odpowiedzi na pytanie o rzeczywiste oblicze zarówno „regionu”, jak i literatury związanej z regionem i wszelkich ambiwalencji powiązanych z „przestrzennym zaangażowaniem” tekstu literackiego.

• 20 Na temat znaczenia mapy w obrębie geopoetyki zob. też E. Konończuk Mapa w interdyscyplinarnym dialo (...)
• 21 M. Dajnowski Kilka uwag o domniemanych związkach map i pejzażu literackiego, „Białostockie Studia L (...)
• 22 P. Czapliński Poruszona mapa. Wyobraźnia geograficzno-kulturowa polskiej literatury przełomu XX i X (...)

21Kiedy z kolei przyjrzymy się tekstom inspirowanym zespołem tez ustanawiających geopoetykę jako narzędzie badań literackich, kłopot z praktycznym zastosowaniem „metody” stanie się jasny. Tak jak w przypadku wprowadzenia kategorii kartograficznych²⁰ (kartografii krytycznej) będących kluczem do lektury konkretnych utworów. W takim ujęciu skądinąd znakomite analizy stają się często niemal wyłącznie narzędziem demaskowania stereotypów, dyskursów „władzy” etc. Przy czym miejsce jednego modelu mentalnego opierającego się na schematyzmie postrzegania zajmuje model inny, zdradzający również tendencje do zamykania się w obrębie ideologicznego dyskursu. Podejście to – abstrahując od indywidualnej sprawności badacza – daje w rezultacie nie opis, ale obraz ścierających się idei. O ile np. w dociekaniach Macieja Dajnowskiego dotyczących „rosyjskiej” prozy Mariusza Wilka²¹ mamy do czynienia ze wskazaniem, jak w tekście literackim kategorie kartograficzne przekładają się na sposób postrzegania rzeczywistości, i jedynie końcowe partie wywodu wskazują na ideologiczną postawę wpisaną zarówno w analizowany utwór, jak i badawczy wysiłek (okazuje się, że siłą napędową Wilczego notesu jest „wola polityczna” przezwyciężenia rusofobicznych, „wstrętnych” uprzedzeń), to w przypadku książki Przemysława Czaplińskiego Poruszona mapa stanowisko polityczne autora uwyraźnione zostaje już w pierwszym akapicie Wstępu, zgodnie – jak się zdaje – ze stanowiskiem odrzucającym nieuprzedzone poznanie. Problem polega na tym, że kartografii jako inspirującego elementu sfery „geo” nie da się zredukować wyłącznie do jej potencjału krytycznego. Finezyjny wysiłek badawczo­interpretacyjny idzie w stronę nie zderzenia rzeczywistości literatury i geografii, lecz w stronę zderzenia polityki czy świata idei z literaturą i to przy znacznym zminimalizowaniu cech swoistych samej literatury, geografia i kartografia stanowią zaś jedynie rezerwuar poręcznych konceptów i metafor. Poznański badacz deklaruje wprawdzie, że inspirację metodologiczną stanowią dla niego tezy zawarte w książce Rybickiej, ale o równowadze dwóch pierwiastków nie ma w tym przypadku mowy. Z punktu widzenia „geo” mapa ujmowana jest tu metaforycznie, a ujęcie to zakłada np. uprzedniość narracji względem mapy czy zupełnie nieprzystającą do dialogu interdyscyplinarnego tytułową figurę „mapy poruszonej”. Rozważania te służą celowi, który zresztą został uczciwie przez Czaplińskiego wyłożony w początkowych partiach rozważań: „Rzeczywistym przedmiotem mojego zainteresowania, prześwitującym przez nowe mapy jest samowiedza polskiej kultury”²². Co zatem mają począć ci, dla których samowiedza polskiej kultury wymaga szerszych analiz i ci, dla których istotniejsza jest samowiedza literatury i jej zderzenie z kartograficzną (czy geograficzną) rzeczywistością niezideologizowaną?

• 23 „Zachowuje swoje konieczne odniesienie do miejsca geograficznego, nie jest jednak kawałkiem rzeczyw (...)
• 24 Jak zauważa autorka cytowanego artykułu, najnowsze badania kulturowe korzystają z dorobku semiologi (...)
• 25 M. Czermińska Miejsce autobiograficzne, s. 183.

22Ciekawą propozycją w takim kontekście wydaje się artykuł Małgorzaty Czermińskiej pokazujący, jak można połączyć punkt widzenia związany z badaniami stricte literackimi i perspektywę geopoetyki. Badaczka pisze o kategorii „miejsca autobiograficznego”, wyraźnie podkreślając, po pierwsze: przy jednoznacznie zdefiniowanej, rzeczywistej relacji z materialną, będącą przedmiotem badań nauk przyrodniczych, przestrzenią – jego autonomiczny byt, to, że miejsce „istnieje jednak na innej płaszczyźnie”²³, po drugie: oczywisty prymat orientacji literaturoznawczej, przy wskazaniu, że jest ona wciąż źródłem inspiracji zarówno dla tekstów z kręgu geografii humanistycz nej, jak też z kręgu badań kulturowych²⁴. Problem w tym przypadku stwarza pytanie, czy ów zamysł można rozciągnąć na badania relacji przestrzennych w obrębie całej literatury, czy też może on odnosić się tylko do obszaru pisarstwa autobiograficznego i tego, co zostało nazwane przez badaczkę typem wyobraźni topograficznej. Jeśli weźmiemy pod uwagę poczynione przez autorkę założenie istnienia „zbiorowego syntetycznego podmiotu dzieł wszystkich jednego autora”²⁵, każde odniesienie przestrzenne niejako nabiera w tym kontekście indywidualnego charakteru, znosząc tym samym nachalnie performatywny wymiar geopoetyckiego ujęcia. Jeszcze inaczej rzecz ujmując, niemal zawsze możemy przyglądać się rzeczywistości tekstu związanej z rzeczywistością miejsca jako przestrzeni indywidualnie nacechowanej, niekoniecznie jednak czemuś służącej. A jako że dychotomiczny charakter typów wyobraźni (topograficznej i ignorującej topografię na rzecz świata relacji międzyludzkich) nie jest tu traktowany dogmatycznie, można próbować rozciągnąć kategorię miejsc autobiograficznych (poszerzając je o inne rodzaje doświadczenia) na większość świadectw literackich, jakie w ogóle mogą stać się przedmiotem uwagi badacza.

• 26 „[…] nie ma piękniejszego słowa w naszym języku” – pisze niemiecki badacz o związku temporalnych i (...)
• 27 K. Schlögel W przestrzeni…, s. 65.
• 28 Tamże, s. 21.

25Inną obiecującą sferą, w której geopoetyka mogłaby się rozgościć, byłaby przestrzeń rzeczywistego, niesymulowanego dialogu interdyscyplinarnego. To kwestia najtrudniejsza, gdyż wymagająca orientacji w dziedzinach wykraczających poza stosunkowo łatwo przyswajalny kanon pojęć i stylów lektury obowiązujących w danym momencie w obrębie szeroko pojmowanej humanistyki. Wydaje się wręcz, że bariera, jaka rysuje się między „geo” i „poiesis”, jest nie do przezwyciężenia, jeśli zrezygnujemy z pośrednictwa tych dyscyplin geografii, które zostały ukształtowane w ostatniej ćwierci minionego wieku przez język badań humanistycznych. Stanie się tak wówczas, gdy nie będziemy potrafili wykorzystać wiedzy stricte geograficznej lub kartograficznej do innych celów niż budowanie metafor. Doskonałym przykładem realizacji badań interdyscyplinarnych jest tłumaczona na język polski książka wspomnianego Karla Schlögela W przestrzeni czas czytamy, w której autor nazywa swoje dociekania służące skonstruowaniu narzędzi pozwalających „odnowić” warsztat historyka przez wykorzystanie kategorii przestrzennych (przy czym nie chodzi o zdominowanie przez nie badań historycznych, raczej o równouprawnienie w obrębie „czasporzestrzeni”²⁶) historiografią topocentryczną lub hermeneutyką topograficzną. I mimo że znajdziemy tu wiele odwołań do problematyki „zwrotu przestrzennego”, badań w obrębie geografii humanistycznej czy refleksji Edwarda W. Soji, to mamy także do czynienia z konstatacją dystansu wobec zadekretowanych kierunków przedsięwzięć naukowych („Deprecjacja dyskusji o turn ma też tę dobrą stronę, że podminowuje i ironizuje z roszczeń do wyjątkowości i wyłączności. To dobrze”²⁷). Podobna ambiwalencja cechuje spojrzenie Schlögela na kwestię uwikłań politycznych geografii i mapy. I choć pisze o geopolityce, czy wskazuje na swojego rodzaju prekursorstwo Yi­Fu­Tuana oraz Henriego Lefebvre’a i jego teorii „produkcji przestrzeni społecznej”, to jednocześnie wskazuje na… brak genealogii badań przestrzennych, na ich „wyspowy” i indywidualistyczny rys, wreszcie, na autonomiczność samego pojęcia przestrzeni („Przestrzeń jest skolonializowana przez pojęcia z nauk społecznych. Teraz chodzi o to, by dopuścić ją do siebie w całej jej niesamowitości”²⁸).

• 29 Tamże, s. 149.
• 30 Tamże, s. 131.

26Jak się wydaje, literaturoznawstwo również powinno dopuścić do głosu przestrzeń wraz z jej niesamowitością i skonfrontować własne narzędzia badawcze nie z kulturoznawczymi formułkami, lecz z emanacjami przestrzeni, np. z miejscem, które – jak pisze Schlögel – jest „ucieleśnieniem złożoności”. Bowiem, zdaniem badacza, przestrzeni nie da się opowiedzieć, a teza ta wchodzi na pewnym poziomie w kolizję z twierdzeniem o ideologicznym, narracyjnym charakterze postrzegania czy też o takim właśnie zapleczu map i władzy z nimi związanej, a także o wszelkich innych właściwościach dyskursu mających charakter performatywny. Przy czym nie poprzestaje się tu na takich twierdzeniach, równie ważny jest aspekt estetyczny, kolekcjonerski etc., zaś ujęcia przestrzeni są jednakowo ważne, niezależnie od stopnia zaawansowania techniki tych ujęć, i „zamknięte w sobie, logiczne, wewnętrznie zrozumiałe”²⁹. Inspirująca (ale też często „wewnętrznie sprzeczna”) książka niemieckiego badacza wskazuje zatem powtórnie na autonomię dziedzin i konieczność ich bezpośredniej konfrontacji. Być może najlepiej takie podejście sprawdzałoby się w przypadku pisarzy, którzy mogliby powiedzieć: „Nie mam nic do powiedzenia; tylko do pokazania”³⁰. Znamienne, że ten punkt widzenia artykułowany jest w trybie w dużej mierze eseistycznym, bowiem właśnie on daje możliwość wprowadzenia elementów wiedzy nienależącej (w tym wypadku) do dyskursu badań historycznych.