1Niemal dekadę temu w jednym z krakowskich dzienników ukazała się rozmowa dziennikarza z Agnieszką Weseli, badaczką studiującą zagadnienie prostytucji w obozach koncentracyjnych. Wywiad poruszał nie tylko historyczne fakty związane z istnieniem systemu Sonderbau, czyli obozowych „domów publicznych”, w tym z burdelem funkcjonującym w bloku 24a obozu Auschwitz I, ale i sprawę „drażliwej” pamięci o nich.

• 2 Jarosław Zalesiński rozmawia z Agnieszką Weseli, Noce i dnie w obozie Auschwitz, „Gazeta Krakowska” (...)

– Chciałaby Pani, żeby na bloku 24, przy symbolicznej bramie z napisem „Arbeit macht frei” pojawiła się tablica informująca o tym, co się w nim działo? – Tak, chciałabym, żeby się tam znalazła podobna tablica. Chronimy obraz obozu kosztem pewnych osób. Kosztem kobiet, które w tym domu publicznym pracowały. One też są ofiarami, a nadal nie są rozpoznane jako ofiary, bo mówi się o nich jedynie jako o dziwkach i kolaborantkach. A to nieprawda.²

2Prowokacyjność pytania o umieszczenie na terenie Muzeum Auschwitz-Birkenau tablicy upamiętniającej istnienie obozowego puffu pozostaje aktualna i odzwierciedla problem, który dotyczy polskiej, i nie tylko polskiej, kultury pamięci po II wojnie światowej.

9Tekst Lalki z łóżka numer 21 został pomyślany przez Lebovicia jako przyszły scenariusz spektaklu telewizyjnego, świadczą o tym wskazówki dotyczące ustawienia kamery, uwzględnienie w tekście tzw. czołówki oraz studyjny charakter całości. Akcja dramatu rozgrywa się w mieszkaniu głównej bohaterki Vilmy Rajner-Jelinek. W sztuce biorą udział jeszcze dwie postaci Emil Grabner oraz Jelinek, mąż Vilmy.

10Po dwudziestu latach od zakończenia wojny Emil Grabner, obecnie adwokat na cichej prowincji, dawniej esesman i szef burdelu dla niemieckiego wojska, w którym przymusowymi prostytutkami były obozowe więźniarki (domyślamy się, że z Auschwitz-Birkenau), odnajduje jedną z nich – Vilmę, wówczas 16-letnią Vilmę Rajner, obecnie Rajner-Jelinek, lekarkę pediatrę. Trafia do jej mieszkania, aby przekonać kobietę do zachowania milczenia w toczącym się właśnie – w związku z nim jako zbrodniarzem wojennym – śledztwie. Dwie dekady wcześniej, zaraz po uwolnieniu z lagru Vilma złożyła pisemne zeznanie oskarżające Grabnera, jednak, aby mogło ono teraz zostać włączone do aktu oskarżenia, należy je uwierzytelnić, potrzebny jest aktualny podpis Vilmy Rajner-Jelinek. Kobieta ma rodzinę – męża i dwójkę dzieci, ma też tzw. ułożone życie, zawodową i materialną stabilizację (jest „wręcz idealnie” – jak powiada Niemiec); brakuje jej natomiast poczucia wyrównania rachunków, wymierzenia sprawiedliwości Grabnerowi, o którym wcześniej myślała, że nie żyje. Jednak, jak wyłuszcza jej były esesman, zeznania Vilmy nie tylko pozwolą go skazać na zaledwie symboliczną, nieodzwierciedlającą jego przewinień karę, ale i postawią w stan nieodwracalnego publicznego oskarżenia ją samą, jako lagrową prostytutkę, „esesmańską dziwkę”. Grabner w obecności męża Vilmy – Jelinka (który pojawia się w trakcie opisywanej sytuacji) prowadzi pozornie jedynie teoretyczną dyskusję o losie byłych więźniarek obozów, po to m.in., aby dowiedzieć się, że Vilma nie odsłoniła przed małżonkiem swojej przeszłości, a wstydzi się jej i boi. Zasadność tajemnicy potwierdza sam małżonek Vilmy, z teatralną dezynwolturą dokonujący dobitnych moralnych ocen lagrowych przymusowych prostytutek. Toteż Grabner może wyjść z mieszkania Jelinków niemal pewien, że była więźniarka nie przekaże informacji o nim prokuratorowi Rošonkowi, który właśnie – w wygłosowej scenie sztuki – kontaktuje się z Vilmą. Czy to się stanie – nie wiemy, zakończenie dramatu jest otwarte. Przekonani natomiast jesteśmy, że przed Vilmą odsłoniła się istota nowej opresji – nie tylko jej medyczni pacjenci, sąsiedzi, znajomi i przyjaciele najpewniej odwrócą się od niej. Zrobi to również jej rodzina, jeśli tylko Vilma ujawni swoją przeszłość.

11Lalka z łóżka nr 21 to dramat o strukturze wielokondygnacyjnej, ale i satysfakcjonujący artystycznie. Lebović porusza tu co najmniej trzy główne zagadnienia: wyzwań (prawnych, etycznych, ale i czysto językowych), jakie stanęły przed powojennym systemem sądowniczym, kwestię wiktymizacji oraz splecionej z nią opresji heroistycznej, która występując w genderowych wersjach, dla Vilmy przewidziała rolę „esesmańskiej kurwy”.

• 26 Tamże, s. 345-346. Zaznaczenia (rozstrzelenia) znajdują się w tekście oryginalnym.

A więc właśnie wtedy, kiedy wszystko ginie i kiedy horyzont życia skraca się do jednego tygodnia, do najbliższej wybiórki, właśnie wtedy poczucie historycznej c i ą g ł o ś c i, niewzruszonego trwania świata, kultury, narodu staje się oczywistością założoną. To, co jest, jest tylko przerwą w istnieniu świata ludzkiego, który powstanie na nowo, odkopie palimpsesty e p o k i p i e c ó w i będzie usiłował zrozumieć. Ten świat nie będzie się składał z ludzi, którzy przeżyli wspólny los. Albowiem nie ma wspólnego losu. Wspólne jest to tylko, że ludzie nie tworzą już historii, tylko są przez nią miażdżeni²⁶.

15W perspektywie politycznych założeń heroicznej pamięci zbiorowej Lalka z łóżka numer 21 i inne dramaty Lebovicia wyróżniają się jako kontrowersyjne i prowokacyjne. Jego ujęcie doświadczenia wojny nakłuwa naprężoną i pozornie gładką powierzchnię narracji heroicznej i wykazuje jej nieciągłość. Prezentuje bohatera poddanego sytuacji przymusowej, w której nie istnieje wolny wybór, a decydująca pozostaje wola życia. Już pobieżne spojrzenie na Lalkę z łóżka numer 21 pozwala sądzić, że sztuka ta, choć powstała w socjalistycznej Jugosławii i napisana przez pisarza serbskiego, nie odnosi się jedynie do lokalnej kultury pamięci i wykracza poza współczesną mu politykę historyczną. Co więcej, dawka moralnego niepokoju narzuconego właśnie dzisiejszemu polskiemu odbiorcy przez twórczość Lebovicia okazuje się zadziwiająco aktualna.

19Frazesem bez mocy argumentu jest już dzisiaj formułowane przez wielu zbrodniarzy nazistowskich w trakcie ich procesów sądowych, stwierdzenie, że „jedynie wykonywali rozkazy”. I w Lalce z łóżka numer 21 powraca taka kwestia, co więcej odsłania pewne zbieżności w losie katów „z rozkazu” i ofiar – prostytutek, również „z rozkazu”. Posłuchajmy rozmowy Grabnera szantażującego Vilmę.

GRABNER: […] Ale, pozwoli pani, dziewczyna, która posłużyła jako seksualne katharsis setkom zniesławionych żołnierzy – tak, to już jest coś, o czym warto pisać i mówić!
VILMA: Ta dziewczyna nie robiła tego z własnej woli! Pan najlepiej wie, że była zmuszona!
GRABNER: I co z tego? Czy Emil Grabner z własnej woli został szefem obozowego burdelu? Chyba pani nie myśli, że to był jego cel życiowy? On też robił to, co robił pod przymusem… Ponieważ rozkazy przełożonych też są rodzajem przymusu.

20Ten dialog modelowo wręcz prezentuje nieprzystawalność etycznych modeli kulturowych i logiki argumentów sprzed Auschwitz, a nawet języka służącego charakterystyce zbrodni do niej samej. Jednak Vilma wpada w pułapkę takiego uzasadnienia. Grabner wykazuje jej, i jego dowodzeniu od strony logicznej nie można niczego zarzucić, że obydwoje działali pod podobnym przymusem. Zręcznie tworzy on więź współsprawstwa ofiary z katem – zupełnie podobny mechanizm obezwładnia morale więźniów z Sonderkommando. Esesman zdaje sobie sprawę z siły tej więzi: „GRABNER (off): Czy to możliwe, że mnie pani zapomniała, Vilmo? A byliśmy długo razem. Nie, «razem» to nie dobre słowo. Byliśmy czymś więcej niż to”. Trafnie ocenia, że Vilma w roli ofiary pojmuje tę więź jako konieczność kooperacji w sytuacjach społecznych. Grabner plastycznie przedstawia Vilmie aspekty opresji, w jakiej się ona znajduje.

GRABNER: Ja panią ostrzegam: rozprawa nie będzie tajna. Ten proces będzie zabarwiony politycznie i niektórym będzie zależeć na tym, by zapewnić mu rozgłos. A ma pani pojęcie, co dziś znaczy rozgłos? (Wstaje i zaczyna chodzić po pokoju) To prawda, prasa nie jest zachwycona, gdy się jej proponuje procesy związane z obozami koncentracyjnymi. Powtarza się zawsze to samo, czyż nie? Komory gazowe, eksperymenty in vivo, masakry – to już się staje nudne. Ale „przypadek Grabnera”, niech pani uważa, Vilmo, ten przypadek to coś innego. W takim procesie, przyzna pani, byłoby dosyć sensacji, kwestii drażliwych, a nawet bezwstydnych. Tak, tak, takich właśnie najwięcej. No, proszę pani, czy istnieje coś bardziej perwersyjnego od seksu i brutalności? Dom publiczny w obozie śmierci! Cudowna niezgoda, nie ma co? Tu wyobraźnia może rozwinąć skrzydła… (Podchodzi do Vilmy i schyla się nad nią) Dziennikarzy wszystko będzie interesować, wszystko: najdrobniejsze, najbardziej intymne szczegóły. Ilu klientów miała pani dziennie… ilu na godzinę… jak oni reagowali… jak pani… Będą panią pytać, kiedy czuła pani obrzydzenie, a kiedy przyjemność… będą pytać o wszystko!

21Najstraszniejsze jest to, że Grabner ma rację. Czasy lagrów były okresem jawnego okrucieństwa, ale i powojenną współczesnością rządzą wystarczająco według niego bezwzględne mechanizmy, dlatego lekceważy on odwołania do przeszłości: „Zostawmy w spokoju tamte czasy! My zależymy od tych, w których teraz żyjemy! Zrozumiała pani?”. „Ten czas”, czyli pragnienie Vilmy tzw. normalnego życia, może zostać spełnione tylko za cenę tymczasowego zapominania, udawania, że „to mi się nie przydarzyło” i skrytego kompensowania tej przeszłości przeświadczeniem, że jej główny sprawca Grabner już nie żyje. On sam z łatwością szacuje, jak wątłe są fundamenty życiowej stabilizacji byłej więźniarki, dlatego bez trudu buduje w niej poczucie winy. Jest przekonany i uświadamia to Vilmie, która twierdzi, że pamięta wszystko, że jej pamięć musiała stać się wybiórcza i oszukańcza:

VILMA: Pamiętam, Grabner. Może być pan pewien, że wszystko zapamiętałam.
GRABNER: Próbuję zgadnąć, o czym pani myśli. Ale jestem pewien, że jednak nie zapamiętała pani wszystkiego. Nie wierzę, że była pani taka okrutna wobec siebie. Lub, być może, się mylę?
VILMA: Myli się pan, Grabner. Pamiętam wszystko.
GRABNER: Przykro mi to słyszeć. To znaczy, że 20 lat pani niepotrzebnie męczyła samą siebie?
VILMA: Inaczej się nie dało.
GRABNER: Gdyby inaczej się nie dało, pani nie byłaby teraz panią doktor i nie miałaby takiej idealnej pary dzieci.
VILMA: A co, według pana, bym miała?
GRABNER: Nic, Vilmo. Nic, poza wyrzutami sumienia.
VILMA: Z jakiego powodu?
GRABNER: Z jakiego powodu? Niewygodne pytanie, Vilmo. Przykro mi, ale jestem pani winny odpowiedź. Dlatego że była pani nierządnicą… Żeby uzupełnić: esesmańską nierządnicą.

22„Pamięć wszystkiego” uniemożliwiłaby Vilmie odniesienie sukcesu osobistego i zawodowego. Aby mogła ona stać się czułą matką i szanowaną lekarką, musiała dokonać czegoś w rodzaju heroizacji osobistej pamięci, usunąć z niej poczucie hańby i poniżenia, a oprzeć się na poczuciu swojego hartu ducha i poświęcenia. Grabner insynuuje więc, że Vilma jest podobnie fałszywa, jak społeczeństwo domagające się takiej właśnie, oczyszczonej z kontrowersyjnych składników pamięci.

23Warto zwrócić uwagę, że w powojennych realiach, które osaczają Vilmę, chodzi o politykę pamięci w konkretnej wersji genderowej – a patrząc szerzej – kulturę patriarchalną, która dyktuje obowiązujące kody pamięci. Dla Vilmy przewidziała ona raczej rolę samobójczyni ocalającej czystość niż przymusowej prostytutki ocalającej życie. Nic nie pozostaje z prostodusznych oczekiwań, że współczesność zadośćuczyni traumie. Nie tylko żłobi ona jeszcze głębiej rany, ale i dowodzi, że zadośćuczynienie – w takiej kulturze – nie jest możliwe.

24W najnowszych opracowaniach historycznych i antropologicznych znajdujemy coraz więcej informacji na temat literacko przedstawiony też przez Yehiela De-Nura w Domu lalek (pierwodruk 1956). Trudno nie zauważyć, że realia według Ka-tzetnika przypominają te przedstawione przez Lebovicia.

• 31 Ka-tzetnik Dom lalek, Orbita, Warszawa 1992, s. 206.

Codziennie o drugiej po południu przyjeżdżają tu z pobliskich punktów tranzytowych niemieccy żołnierze, skierowani na front, aby zabawić się z dziewczętami z Domu Lalek. Dziewczęta mają obowiązek dać z siebie wszystko, żeby ich znamienici goście byli zadowoleni. Jeśli gość nie jest zadowolony z zabawy, to może podać numer obsługującej go dziewczyny w portierni. Po trzech takich raportach los dziewczyny jest przesądzony, gdyż nie potrafiła odpowiednio docenić honoru, jaki ją spotkał, i zraniła subtelne uczucia niemieckiego wojownika.³¹

GRABNER: Dokładniej z dwudziestoma dziennie. Średnio!
JELINEK: Słyszysz, Vilmo? Z dwudziestoma dziennie!
GRABNER: A to jest – trzymając się średniej – w ciągu roku okrągłe 7 tysięcy perfekcyjnie obsłużonych esesmańskich chłopców. […] Ale w „Domu Lalek” istniały zasady. I to bardzo systematyczne zasady. Każdy odwiedzający oceniał swoją lalkę. Wie pan, jak w tej dziecięcej grze: ciepło… zimno… I cóż, lalka, która dostała trzy negatywne oceny… no, ona odpadała… Bez prawa do egzaminu poprawkowego, oczywiście.

• 33 Jarosław Zalesiński rozmawia z Agnieszką Weseli, Noce i dnie w obozie Auschwitz. Problem obozowej p (...)

Według niektórych oświadczeń puff działał trzy godziny dziennie, według innych dwie. Nie mamy więc pewności, na ile zezwalano wizyt. W innych obozowych domach publicznych, do których wysyłano więźniarki z Ravensbrück, tych tzw. szycht było więcej.³³

27Obyczajowość i historyczna pamięć zbiorowa egzystują w konkretnym, niekoniecznie jednowymiarowym i ciągle takim samym wymiarze politycznym – dlatego serbski dramat z lat 60. osadzony w kulturze pamięci socjalistycznej Jugosławii pozostaje czytelny i aktualny również w Polsce najbardziej współczesnej. Sumarycznie rzecz biorąc, Vilma egzystuje pod groźbą śmierci, ciśnieniem represji bądź – później – w opresywnym środowisku symbolicznym skazującym ją na uległość. Lebović wydobywa problem wszystkich pamięci zdominowanych przez kolektywny, społeczny i polityczny nakaz. W los „nieheroicznej” Vilmy wpisują się milczące ofiary wszystkich wojennych gwałtów: przymusowe prostytutki burdeli zakładanych przez Niemców w okupowanej Europie, Chinki i Koreanki z domów publicznych prowadzonych przez Japończyków, wszystkich narodowości ofiary gwałtów dokonywanych w lagrach przez ich zachodnich i wschodnich wyzwolicieli, kobiety zgwałcone w drodze powrotnej do domu ze zdobywanych przez aliantów i Sowietów Niemiec, kobiety gwałcone w latach 90. w trakcie konfliktów etnicznych w byłej Jugosławii. Ale nie tylko one. Historia Bałkanów przerażająco udowodniła, że narzędzia terroru nie dezaktualizują się równolegle do postępu cywilizacyjnego. Ostracyzm społeczny też nie wytraca swojej zaciętości w tempie odpowiadającym rozwojowi nowoczesnej myśli humanistycznej i technologicznej.

28Przymusowa prostytucja kobiet w lagrach wciąż pozostaje ślepą plamką pamięci, niestety również historiografii, dramaty Đorđa Lebovicia są jej kruchą artystyczną przeciwwagą. Jak zauważa Agnieszka Weseli:

• 35 A. Weseli Puff w Auschwitz, „Polityka” 4.11.2009, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia (...)

…jeszcze w 1993 r. niemiecki historyk nazywał kobiety z obozowych domów publicznych „kurwami”, a inny w 1979 r. zaliczył dom publiczny do „działalności kulturalnej” w obozie. Polski autor książki na temat pracy przymusowej w obozie Auschwitz-Birkenau widział dom publiczny jedynie jako element systemu nagród.
Kiedy mówi się o wojnie, nie mówi się o kobietach ani o przemocy w sferze seksualnej. Kiedy mówi się o przemocy seksualnej, myśli się o winie ofiar. A kiedy myśli się o prostytucji, nie uważa się jej za pracę. W Niemczech i Austrii historyczki zbierają relacje byłych pracowniczek domów publicznych i badają ten temat od końca lat 80. W Polsce wciąż lepiej go nie dotykać: mit Auschwitz jako miejsca podniosłej śmierci jest za silny. Kwerendy, które zaczęłam prowadzić w oświęcimskim archiwum w 2002 r., były wysiłkiem pionierskim.
Władze żadnego z wymienionych krajów do dziś nie uznały pracy kobiet w nazistowskich domach publicznych za przymusową. Nie wypłacono więc należnych odszkodowań kilkudziesięciu tysiącom kobiet, w tym ok. 150 byłym pracowniczkom obu domów publicznych na terenie obozu Auschwitz-Birkenau³⁵.

29Dochodzimy tutaj do sedna, czyli lalki w Lalce z łóżka nr 21. Nie tylko tytuł, już i czołówka spektaklu sygnalizuje jeden z głównych problemów dramatu – uprzedmiotowienie kobiet, ekstremalne i widoczne gołym okiem w aktach przemocy wojennej i obozowego terroru (lalka jako sexy doll) i ukryte, ale dotkliwe, występujące jako kulturowa opresja w czasach powojennej, do pewnego stopnia teoretycznej wolności. Przeczytajmy wersy otwierające sztukę.

Zbliżenie na kobiece oczy, ogromne, wytrzeszczone, nieruchome. Rozpoczynają się silne akordy marszu wojskowego, to znaczy gwizdanie, bez muzycznego akompaniamentu. Kamera powoli wycofuje się i jej spojrzenie chwyta wielką kobiecą lalkę, całkowicie nagą. Zaczyna się czołówka. Gdy pojawiają się napisy czołówki, spojrzenie kamery, z tyłu, prześlizguje się przez szereg nagich lalek ułożonych obok siebie. Marsz wojskowy się stopniowo ucisza. Czołówka skończyła się. Spojrzenie kamery zatrzymuje się na jednej lalce i powoli zbliża się do jej głowy.

30Czołówka ta stanowi wręcz kontekst idealny dla Męskich fantazji Klausa Theweleita, w którym to studium współczesny niemiecki badacz analizuje nazistowską kulturę patriarchalną. Dowodzi on – by streścić sens obszernej książki w jednym zdaniu – że głównym powodem przedmiotowego traktowania kobiet przez Niemców była surowa dyscyplina, w dużej mierze wojskowa, której byli długofalowo poddani. Wykreowany przez Lebovicia rząd nieruchomych lalek atakowanych obcesowymi dźwiękami marsza wojskowego może być metaforą tej sytuacji.

• 37 Jarosław Zalesiński rozmawia z Agnieszką Weseli, Noce i dnie w obozie Auschwitz.

Wśród tych parudziesięciu wspomnień, w których napomyka się o puffie, nie ma ani jednej relacji którejś z tych kobiet, prawda? Żadna z nich po wojnie nie zabrała głosu. Nietrudno zrozumieć dlaczego. Natomiast od końca lat 80. mówią o swoich doświadczeniach nieliczne Niemki z Ravensbrück, zatrudniane w domach publicznych nie tylko dla więźniów, ale i np. dla Wehrmachtu. System domów publicznych był ogromny, obsługiwał rozmaite grupy, które trzeba było motywować.³⁷

32I w dramacie Lebovicia pojawia się taka kwestia:

VILMA: Na szczęście, nie tylko ja wyszłam żywa z „Domu Lalek”!
GRABNER: Wiem, Vilmo. Ale, poza nas dwojgiem, kto jeszcze o tym wie?
VILMA: Pana byłe lalki!
GRABNER: Lalki Grabnera nie istnieją. Ja nigdy o nich nie słyszałem. W ciągu ostatnich 20 lat ani jedna się nie zgłosiła.

33Lebović gra metaforą lalki, jej nieruchomość to prawie nieistnienie, a to jest jeszcze więcej niż uprzedmiotowienie. Vilma – porzućmy pozorny, „zewnętrzny” obraz jej osoby – jest wciąż lalką bez możliwości wyboru. Zatem zależy od swojej przeszłości, w której podlegała Grabnerowi i eksploatującym ją żołnierzom, a dwadzieścia lat później zależy od obowiązującej normy, a dokładniej od patriarchalnej opinii społecznej i współmałżonka. Jelinek ze swą łatwością ferowania surowego osądu nie pozostawia przecież złudzeń co do swojej postawy:

JELINEK (ironicznie): Ależ „biedaczki” cierpiały.
VILMA: Dlaczego jesteś zgryźliwy? Przecież całe szczęście nie leży w sytości.
JELINEK: Teraz to łatwo powiedzieć… Ale wątpię, że w obozie tak mówiłaś.
VILMA: W obozie o tym w ogóle nie rozmyślałam.
JELINEK: Ale te szmaty musiały o tym rozmyślać!
VILMA (ostro): Nie nazywaj ich tak!
JELINEK: A jak mam je nazywać?
GRABNER: Może „nierządnica” jest łagodniejszym wyrazem.

34Kolejną metaforą uprzedmiotowienia są zatem „te szmaty”. Grabner wydaje się tu dużo bardziej przenikliwy od Vilmy, która spodziewała się innego zachowania swego męża:

VILMA: Pozwoli pan, ja swojego męża znam lepiej niż pan!
GRABNER: Nie zaprzeczam! Tylko ja też coś o nim wiem: on jest mężczyzną!
VILMA: Nie wszyscy mężczyźni zostali stworzeni według pana szablonu.
GRABNER: To nie mój szablon. To nawet nie jest szablon. To jest aksjomat. Chciałaby pani może to sprawdzić?

35„Aksjomat” patriarchalizmu spełnia swoją funkcję. W innym miejscu sztuki przeczytamy: „JELINEK: Vilma całkowicie się ze mną zgadza. / GRABNER: I musi. Ona jest pańską żoną”.

36Uprzedmiotowienie kobiety połączone jest tu jeszcze z wyeksponowaniem zapotrzebowania kultury na sensację, spektakl, widowisko, na „soczyste mięso”, jak to określa Grabner, które stanowić ma obozowa przeszłość Vilmy. („Pani ich zmusi? Pani? Pani ich przymusi, żeby zrezygnowali z soczystego mięsa i zadowolili się nieświeżymi okruchami?”).

37Kobieca trauma (symbolicznej lalki) nie wniknęła do pamięci zbiorowej społeczeństwa i nie stała się elementem jego tożsamości, tożsamość zbiorowa dokonała uniku, wymknęła się temu dosyć indywidualnemu doświadczeniu. Można też powiedzieć, że wzbroniła mu do siebie wstępu. Nawet słowo „lalka” w znaczeniu, w jakim występuje u Lebovicia, Yehiela De-Nura i innych, a także języku niemieckim i angielskim, nie weszło do frazeologii języka polskiego.

38Lalka z łóżka numer 21 jest dramatem oszczędnym w środki wyrazu, rzec można awidowiskowym i bez efektów specjalnych. Ale ta surowość eksponuje też tragizm i powagę tematu. Spektakl wyobrazić sobie można jako zagrany jedynie mimiką, prostym gestem, intonacją. Wydaje się, że wybór Haliny Mikołajskiej, znakomitej aktorki i reżyserki teatralnej, do roli Vilmy był doskonały. A figura lalki, rekwizyt w postaci nagiej lalki, chcąc nie chcąc, kojarzący się ze sklepem typu sex shop wystarczająco spektakularnie dekonstruuje poddany dyskusji przymus heroizmu.