• 1 E. Kondratowicz Być jak narodowy sztandar. Kobiety i Solidarność, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Wars (...)

1„Wydarzenia sierpniowe, przesycone modlitwą i fizycznie obudowane wieloma religijnymi atrybutami, wraz z momentem kulminacyjnym, jakim była niedzielna msza”, były czasem przeżywania wspólnotowości przez „robotników-katolików”, którzy legitymację do przewodzenia czerpali nie tylko z „poczucia własnej siły jako klasy społecznej”, z „doświadczeń, zwłaszcza wydarzeń roku 1970”, ale także z „trwale zakorzenionego w mentalności Polaków i uświęconego przez Kościół rycerskiego kontraktu płci”¹. To stwierdzenie Ewy Kondratowicz może być punktem wyjścia dla przeciw-historii Solidarności, pisanej nie w imieniu narodowej wspólnoty, ale z perspektywy praw kobiet – narracji ustanowionej w prowadzonych w minionych kilkudziesięciu latach badaniach (przede wszystkim) kobiet. Pośród wielu wątków, które składają się na te badania, interesuje mnie wpływ Kościoła katolickiego i – szerzej – dyskursu narodowo-religijnego na realną i symboliczną pozycję kobiet i ich prawa w Solidarności. Zagadnienie to, podejmowane w niejednym opracowaniu, nie zostało dotąd, w moim przekonaniu, potraktowane z uwagą, na jaką zasługuje.

• 2 S. Penn Tajemnica państwowa, „Pełnym Głosem” 1994 nr 2; tejże Podziemie kobiet, przeł. H. Jankowska (...)
• 3 Uchwała programowa I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność”, w: I Krajowy Zjazd Delegatów NS (...)
• 4 S. Penn Sekret „Solidarności”…, s. 33.
• 5 Spotkanie w Olsztynie, z J. Glempem rozmawia J. Susuł, „Tygodnik Powszechny” 1981 nr 25, s. 5.
• 6 Jan Paweł II Homilia w czasie Mszy św. odprawionej na Błoniach, 10 czerwca 1979, w: tegoż Pielgrzym (...)

2Skrajnym przykładem mogą być bodaj najbardziej wpływowe publikacje amerykańskiej badaczki Shany Penn², gdzie refleksji nad niewidocznością kobiet i kwestii kobiecej w Solidarności towarzyszy niemal całkowita nieobecność Kościoła. Jest to zaskakujące, jeśli wziąć pod uwagę ścisłe związki Solidarności z tą instytucją i trwałą obecność dyskursu narodowo-katolickiego w ruchu. Dość wspomnieć, że Solidarność w Uchwale programowej z 1981 roku sama siebie określiła jako „ruch moralnego odrodzenia narodu”, czerpiący między innymi z „wartości etyki chrześcijańskiej”³. Penn stwierdza co prawda, że przyczyną braku feministycznej świadomości była tradycja, która „wyrasta z historycznego powiązania katolicyzmu z przynależnością narodową”, zaraz jednak temat zamyka stwierdzeniem: „Restrykcje polityczne sprawiły, że Kościół zaangażowany politycznie mniej zajmował się sprawami obyczajowymi”⁴. Jest to oczywiście przekłamanie. Z punktu widzenia polskiego Kościoła moralna odnowa nie obejmowała wyłącznie takich zagadnień jak godność, wzajemny szacunek czy sprawiedliwość społeczna. Piętnowanie rozwiązłości, alkoholizmu, aborcji, antykoncepcji, walka o tradycyjny model małżeństwa i rodziny, słowem troska o moralne zdrowie narodu jako rękojmi narodowej wspólnoty było absolutnie dominującym wątkiem nauczania prymasa Stefana Wyszyńskiego i polskiego Episkopatu – także w latach 1980- -1981. „Ten aspekt interesuje nas zasadniczo” – mówił o „procesie odnowy moralnej” w Solidarności Józef Glemp na łamach „Tygodnika Powszechnego”⁵. Zawartość przykazania „nie cudzołóż”, Pożądliwość jako odejście od oblubieńczego sensu ciała, Więź rodzinna i poszanowanie życia, Granice etyczne w dziełach sztuki – oto wybór kazań i przemówień Jana Pawła II z okresu karnawału Solidarności przedrukowywanych przez „Pismo Okólne”. Nie bez powodu patronem pierwszej pielgrzymki do Polski – którą powszechnie i słusznie uważa się za preludium społecznego fermentu (choćby z racji licznych odwołań do nauczania papieża w dyskursie Solidarności) – Jan Paweł II uczynił Świętego Stanisława, „patrona chrześcijańskiego ładu moralnego”⁶.

• 7 T.G. Ash Polska rewolucja. Solidarność 1980-1981, przeł. M. Dziewulska, M. Król, Res Publica, Warsz (...)

3Podejście Penn jest częścią szerszej narracji – ufundowanej na początku lat 80., trwałej do dzisiaj – która mówi o odmienionym obliczu polskiego Kościoła doby karnawału Solidarności. Timothy Garton Ash, autor jednego z pierwszych i najpopularniejszych opracowań pierwszej Solidarności, ostrzegał przed „automatycznym równaniem między katolicyzmem a konserwatyzmem”, nazywając to „stereotypami sprzed pół wieku”, które nie pasują do polskiego Kościoła⁷. Do tych stereotypów zaliczył nazywanie polskiego Kościoła „antyfeministycznym”, co można zrzucić na karb przyjęcia męskiej perspektywy w konstruowaniu narracji historycznej. Kwestia wpływu Kościoła na pozycję kobiet powinna jednak wzbudzić szczególną czujność u badaczki posługującej się – jak Penn – perspektywą feministyczną.

• 9 A. Szwed Ta druga. Obraz kobiety w nauczaniu Kościoła rzymskokatolickiego i w świadomości księży, N (...)
• 10 M. Chrząstowska Nauczanie Kościoła rzymskokatolickiego o kobietach. Ujęcie społeczne, w: Godzina ko (...)

6Esencjalne rozumienie kobiecości, zasadzające się na uznaniu odrębnych, swoistych cech i predyspozycji związanych z płcią, jest trwałym elementem nauczania Kościoła katolickiego. Postać Maryi, ustanowiona jako wzór kobiecości, pisała Anna Szwed, „wykorzystana tu została jako uprawomocnienie dla promowanego przez Kościół sposobu widzenia kobiety”, które opiera się na połączeniu dwóch powołań: macierzyństwa i dziewictwa (rozumianego jako macierzyństwo duchowe)⁹. Jan Paweł II, który jako pierwszy papież wydał oddzielne dokumenty poświęcone tematyce kobiecej, utrwalił ten model. „Zdaniem Papieża rodzina jest właściwym środowiskiem rozwoju kobiety, a przez macierzyństwo dokonuje się afirmacja jej godności osobistej, potwierdzenie jej osobowej tożsamości”¹⁰ – podsumowywała Małgorzata Chrząstowska. Podczas pierwszej pielgrzymki papież mówił:

• 12 A. Graff Efekt magmy, czyli o szczególnej roli Kościoła katolickiego w Polsce, w: Kościół, państwo (...)
• 13 D. Gawin Wielki zwrot. Ewolucja lewicy i odrodzenie idei społeczeństwa obywatelskiego 1956-1976, Zn (...)

7Podobny sposób umocowania kobiety w życiu społecznym był charakterystyczny dla nauczania prymasa Wyszyńskiego, czego świadectwem może być wydany w 1978 roku zbiór homilii i referatów Kobieta w Polsce współczesnej. Fakt, że w fundacyjnej dla sojuszu tzw. lewicy laickiej z Kościołem książce Kościół, lewica, dialog (1977), w której Adam Michnik wskazywał na kilka punktów spornych w nauczaniu Stefana Wyszyńskiego, prawa kobiet, jak zauważyła Agnieszka Graff, nie stanowią nawet „trzecioplanowego wątku”¹², można tłumaczyć specyfiką polskiej lewicy demokratycznej. O ile rewolta kontrkulturowa roku 1968 „dała początek takim nurtom nowej lewicy, istotnym dla życia politycznego zachodnich społeczeństw po dziś dzień, jak ruch ekologiczny, feminizm, ruchy walczące o prawa mniejszości seksualnych”, o tyle, jak pisał Dariusz Gawin, w Polsce Marzec przyniósł kryzys tradycyjnej tożsamości lewicowej, a w kolejnych latach interesy mniejszości przesłonięte zostały interesem narodowej wspólnoty¹³.

• 15 „W powszechnej opinii Sobór Watykański II jest uważany za poważny przełom w Kościele […]. Trudno je (...)
• 16 Raport o sytuacji kobiet…, s. 1. Kolejne cytaty w akapicie: tamże, s. 17 i 1.

9Opracowanie daje wyobrażenie o stopniu konserwatywności podejścia do kobiet w polskim Kościele na poziomie życia codziennego, parafialnego – ale też pokazuje obecny w Kościele nurt zmian. Mają one jednak bardzo określony zakres, wyznaczony przez odniesienie do nauki soborowej¹⁵ i nauczania Jana Pawła II. Autorzy mówią o „równości osób różnej płci”¹⁶. Jednocześnie kilkakrotnie stwierdzają, że powołanie kobiety, generalnie: kobiecość „najpełniej odsłania się w macierzyństwie”, wychodząc od szczególnego rozumienia równouprawnienia: „Właśnie ze względu na pełnię praw należnych każdemu człowiekowi, encykliki [papieskie] zaznaczają, że kobiety powinny mieć takie warunki pracy, żeby miały jednocześnie możność wykonywania obowiązków rodzinnych […] i że organizacja pracy powinna być taka, aby nie ponosiła szkody rodzina, w której matka posiada rolę niezastąpioną”.

• 17 B. Jancar Women in the Oposition in Poland and Chechoslovakia in the 1970s, w: Women, State, and Pa (...)
• 18 Tamże.
• 19 R. Siemieńska Płeć, zawód, polityka. Kobiety w życiu publicznym w Polsce, Instytut Socjologii Uniwe (...)
• 20 Tamże, s. 238.
• 21 Tamże, s. 234.

10Badania Solidarności prowadzone w perspektywy kobiecej, nie negując faktu samej aktywizacji kobiet w ruchu, przedmiotem czynią jej rzeczywiste i symboliczne granice: znikomy udział kobiet w grupach decyzyjnych, nieobecność problematyki praw kobiet w dyskursie Solidarności, trwałość kulturowych wzorców, umieszczających kobiety i mężczyzn w przestrzeniach płciowo zdeterminowanych. Widoczną w tak nakreślonym polu zbieżność między dyskursem Solidarności a dyskursem Kościoła w kwestii kobiecej można dostrzec w kilku punktach. Barbara Jancar, analizując dokumenty Solidarności, stwierdzała, że „Problemy kobiet włączono do spraw ogólnych i widziano jako część problemów społecznych”¹⁷, a te kilka miejsc, gdzie zagadnienie praw kobiet zostało wyodrębnione, pogłębia obraz Solidarności jako konserwatywnej rewolucji. „Paragraf 6, artykuł 4 statutu związku postuluje «umacnianie rodziny i życia rodzinnego» […]. Statut pokazuje, że polskiego robotnika nie interesują problemy kobiet jako takie, ale tylko w kontekście ich wpływu na życie rodzinne”¹⁸ – pisała Jancar. Renata Siemieńska wskazywała na punkt porozumień gdańskich postulujący wprowadzenie „urlopu macierzyńskiego płatnego przez okres 3 lat na wychowanie dziecka”, komentując, że jego realizacja „miała stworzyć kobietom lepsze warunki do pełnienia przez nie tradycyjnych ról kobiecych”¹⁹. Wysoka inflacja, która nie mobilizowała do pracy zarobkowej, sprawiła, że „duża liczba kobiet posiadająca małe dzieci zdecydowała się wówczas na przerwanie pracy zawodowej”, co skutkowało – jak alarmowano wtedy w prasie kobiecej – trudnościami z powrotem do pracy zawodowej²⁰. Strajkujący – w większości robotnicy – „znacznie częściej niż członkowie innych grup opowiadali się za tradycyjnym modelem rodziny” – pisała Siemieńska na podstawie badań socjologicznych: „Żądając poprawy swoich warunków życia żądali takich, które pozwoliłyby ich żonom pozostać w domu”21.

• 22 Tamże, s. 237.
• 23 K. Jasiewicz Przemiany świadomości społecznej Polaków 1979-1983, „Aneks” 1983 nr 32, s. 129. „Badan (...)
• 24 S. Nowak Przekonania i odczucia współczesnych, w: Polaków portret własny, Wydawnictwo Literackie, K (...)

11Siemieńska zaznaczała zarazem – powołując się m.in. na badania Stefana Nowaka z 1979 roku – że choć „początek lat osiemdziesiątych cechuje wyraźna dążność do powrotu do tradycyjnego modelu rodziny”, to „preferowanie jej tradycyjnej formy było cały czas stosunkowo silne w polskim społeczeństwie”²². Odwołując się również do badań Nowaka, Krzysztof Jasiewicz pisał, że jedną z trwałych cech było „współistnienie w świadomości społecznej Polaków silnie artykułowanych postulatów demokratycznych z równie silnie zinterioryzowanymi elementami osobowości autorytarnej”; podczas gdy „Postulaty demokratyczne dotyczyły sfery polityki – panujący system oceniany był jako niedemokratyczny i sprzeczny z wolnościowymi tradycjami społeczeństwa polskiego”, „autorytaryzm […] ujawniał się w wymiarze życia codziennego: Polaków cechowała wysoka punitywność i niski poziom tolerancji na różne dewiacje społeczne”²³. Można się domyślać, że do tych „dewiacji” zaliczały się nie tylko homoseksualizm („Takie działania seksualne jak homoseksualizm spotykają się nadal z powszechnym potępieniem”²⁴ – pisał w 1979 roku Nowak), ale i feminizm. Badania Nowaka opublikowane zostały w książce towarzyszącej głośnej wystawie „Polaków portret własny”, zorganizowanej w Muzeum Narodowym w Krakowie w czasie newralgicznym: między pielgrzymką papieża a Sierpniem, i z tej racji włączanej w narracje o narodowym przebudzeniu. Ta okoliczność nadaje ustaleniom Nowaka symboliczną wymowność, zakłócając utrwalony w pamięci zbiorowej obraz dziesięciu milionów Polaków walczących o wolność.

• 25 S. Kowalski Krytyka solidarnościowego rozumu. Studium z socjologii myślenia potocznego, Wydawnictwa (...)

12Definiowanie kobiety w kategoriach funkcji macierzyńskich i związków ze sferą domową widać również na poziomie postulatów formułowanych w prasie opozycyjnej. Sergiusz Kowalski wskazywał na istnienie charakterystycznej struktury, w której naród widziany jest jako „wielka polska rodzina”, której fundamentem, gwarantem i spoiwem były „małe polskie rodziny”, otoczone szczególną troską związkowców. Autor podawał przykłady wypowiedzi, wedle których „kobieta może działać dla Sprawy, zajmując się właśnie życiem rodzinnym”, porzucając inne „obmyślone przez rządzących absurdalne zajęcia”; „W wersji skrajnej mówiono o forsowaniu z premedytacją polityki antynatalistycznej zmierzającej do fizycznego wyniszczenia narodu, odebrania matkom dzieci itp.”²⁵ – w wersji bardziej rozpowszechnionej stawiano nie na antynarodową ideologię, ale na antyspołeczną socjotechnikę. Kowalski cytował „Tygodnik Solidarność”:

• 27 Solidarność: A Man’s World, „Spartacist Britain” 1981 nr 37, s. 7.

13Cytowany artykuł zaświadcza, że mierzenie Solidarności miarą praw kobiet nie jest anachronizmem: nie chodzi o nieznajomość postulatów feministycznych (są one tutaj precyzyjnie wyliczone), ale o ich odrzucenie: po pierwsze jako produktu ideologii marksistowskiej, po drugie jako sprzecznej z tradycyjnymi wartościami, niemieszczącej się w kulturowych wzorcach. W tym samym czasie feministki ze „Spartacist Britain” stwierdzały krótko: „Jedyna kobieta posiadająca w Solidarności władzę to Czarna Madonna z Częstochowy”²⁷, a redakcja „Women and Revolution” w artykule Solidarność: A Man’s World program ruchu streszczała w haśle: „Kinder, Küche, Kirche”:

• 30 Tamże, s. 52.

15Figura Matki Polki, „genotyp” wzoru kobiety, „godzącej swoje aspiracje z potrzebami zbiorowości, czyniącej to w duchu poświęcenia dla Ojczyzny i Rodziny, nieoczekującej przy tym innej gratyfikacji niż tylko symboliczne”³⁰, był używany zarówno przez Kościół, jak i przez komunistyczne władze. Tę komplementarność można dostrzec z poziomu władzy symbolicznej, widocznej najpełniej w polu zdefiniowanym kategoriami moralności i seksualności.

• 31 K. Szumlewicz Backlash po polsku, czyli Kościół, media i nie tylko, w: Kościół, państwo i polityka (...)
• 32 Por. na ten temat szczególnie: A. Czajkowska O dopuszczalności przerywania ciąży, w: Kłopoty z seks (...)
• 33 M. Foucault Nietzsche, genealogia, historia, w: tegoż Filozofia. Historia. Polityka. Wybór pism, pr (...)

16Błędem byłoby jednak twierdzenie, że pomiędzy Kościołem a władzą państwową w Polsce obowiązywała w zakresie rozumienia praw kobiet pełna symetria. Katarzyna Szumlewicz, przeglądając prokobiece regulacje prawne w PRL-u, widzi ich „wady i niedociągnięcia”, przekonująco jednak stwierdza, że „ówczesny awans zawodowy kobiet i sprzyjające im regulacje prawne naruszały konserwatywną «normalność»”, którą cechowała się II Rzeczpospolita³¹, na pierwszym miejscu wymieniając przyjętą w 1956 roku ustawę o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży³². Rozumienie praw reprodukcyjnych jest jeszcze jednym, do tej pory niemal nieprzebadanym miejscem splotu dyskursu Kościoła i Solidarności – splotu, który proponuję rozumieć w duchu genealogii Michela Foucault jako miejsce, gdzie „krzyżują się ciało i historia”, rodzą się interpretacje i prawidła dla utrwalonych w rytuałach, prawach i procedurach relacji dominacji³³.

• 34 S. Penn Solidarity’s Secret. The Women Who Defeated Communism in Poland, The University of Michigan (...)
• 35 S. Wyszyński, list do ks. B. Dąbrowskiego, 28 kwietnia 1956, w: tegoż Dzieła zebrane, t. 2, red. Z. (...)
• 36 List pasterski Episkopatu Polski w obronie życia nienarodzonych, 1952, w: Listy pasterskie Episkopa (...)
• 37 S. Wyszyński Zwycięski Wódz Życia króluje żyw, Wielkanoc 1957, w: tegoż Listy pasterskie Prymasa Po (...)
• 38 Specjalistyczne aspekty problemu przerywania ciąży. Ogólnopolska sesja naukowa lekarzy i teologów, (...)
• 39 Specjalistyczne aspekty problemu antykoncepcji. Sesja naukowa lekarzy i teologów, 7-8 lutego 1976 r (...)
• 40 „Walczyć będziemy w obronie każdego dziecięcia i każdej kołyski równie mężnie, jak ojcowie nasi wal (...)
• 41 W ramach Wielkiej Nowenny „Rok III – W obronie życia duszy i ciała” poświęcony był zagadnieniu abor (...)

17Shana Penn pisała, że w komunistycznej Polsce Kościół był „bardziej tolerancyjny” i „nie zajmował się sprawą aborcji”³⁴. Nie jest to zgodne z prawdą. Batalia przeciwko prawu legalizującemu aborcję była od momentu jego uchwalenia trwałym punktem nauczania polskiego Kościoła. Stefan Wyszyński jeszcze w przededniu wprowadzenia „ustawy śmierci narodu”³⁵ przywoływał stanowisko polskiego Kościoła, który w 1921 roku „praktykę uśmiercania nienarodzonych” nazywał „zbrodnią przeciwko Bogu i zdradą ziemskiej Ojczyzny”³⁶, a rok po wprowadzeniu ustawy porównywał ją do „polityki śmierci” prowadzonej w „obozach śmierci i krematoriach”³⁷. Karol Wojtyła, podczas sesji naukowej „Specjalistyczne aspekty problemu przerywania ciąży” w 1975 roku, której przewodniczył, ze „sprawą przerywania ciąży” łączył „lęk o przyszłość całego Narodu, który na przestrzeni ostatnich lat stracił miliony swoich synów i córek”³⁸. Zorganizowana w następnym roku sesja poświęcona była antykoncepcji, ocenianej jednoznacznie negatywnie i w ścisłym związku z aborcją³⁹. Stanowisko polskiego Kościoła było w tej materii jednoznaczne i wielokrotnie przypominane. Argumentem, jak widać, było nie tylko wykroczenie przeciwko prawom boskim, ale i przeciwko racji narodu. Taki sens miało wpisanie walki z prawem aborcyjnym w Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego⁴⁰ i w obchody jubileuszu tysiąclecia chrztu Polski41. Odtąd „obrona życia nienarodzonych” stała się czymś więcej niż tylko elementem nauczania Kościoła – stała się warunkiem zachowania tożsamości narodowej.

• 42 Np. „Trzeba chronić małżeństwa i rodziny przed grzechem, przed ciężkim grzechem wobec poczynającego (...)
• 43 M.in. w Liście na uroczystość Świętej Rodziny poświęconym odnowie życia rodzinnego w Polsce (28 lis (...)
• 44 Chciałbym być blisko tego, co się dzieje, z arcybiskupem J. Glempem, Prymasem Polski, rozmawia A. K (...)
• 45 S. Wyszyński Słowo pasterskie przed ogólnopolską pielgrzymką kobiet na Jasną Górę, 1 lipca 1980, w: (...)
• 46 Ogólnopolska pielgrzymka kobiet na Jasną Górę, 30 września 1980, „Pismo Okólne” nr 40 (631), 29 wrz (...)

18Nie inaczej było na przełomie lat 70. i 80. Wiele wskazuje na to, że przełom dekad i okres karnawału Solidarności był czasem ożywienia kampanii antyaborcyjnej, dla której impulsem było nauczanie Jana Pawła II. Elementem ładu moralnego, o który upomniał się papież podczas pierwszej pielgrzymki do Polski, był m.in. zakaz aborcji⁴². Temat poruszano w wielu oficjalnych pismach biskupów⁴³ (m.in. w Liście pasterskim biskupów o poszanowaniu praw dziecka z 5 czerwca 1979, napisanym podczas 169. Konferencji Episkopatu Polski z udziałem Jana Pawła II). Józef Glemp mówił o zakazie aborcji w głośnym wywiadzie udzielonym „Polityce” w 1981 roku⁴⁴. W 1980 roku, w ramach przygotowania do jubileuszu 600-lecia obecności obrazu Matki Boskiej na Jasnej Górze, Stefan Wyszyński wyszedł z projektem specjalnego wota. „Kielich Życia” był skierowany do matek, które „przezwyciężyły dzielnie pokusy płynące z wydanych ustaw, dopuszczających […] przerywanie ciąży” i „szczycą się dzisiaj owocną i liczebną rodziną, która jest przyszłością Narodu i Kościoła”⁴⁵. Zobowiązanie do złożenia daru podjęte zostało podczas ogólnopolskiej pielgrzymki kobiet na Jasną Górę 30 września 1980 roku, w której brała udział rekordowa liczba osób (dokumenty Kościoła mówią o 350 tysiącach⁴⁶).

• 47 M. Okólski Reprodukcja ludności a modernizacja społeczeństwa. Polski syndrom, Książka i Wiedza, War (...)
• 48 O „szok-propagandzie” mówił jeden z lekarzy, uczestników kościelnej sesji o przerywaniu ciąży: „Zet (...)
• 49 „Ktoś oburza się, że jedna z grup niesie na kijach wielkie powiększenie fotografii rozrywanego w ło (...)
• 50 Za motto Krucjata przyjęła słowa papieża z homilii w Nowym Targu (za: M. Graboń Czym jest Krucjata (...)
• 51 Por. M. Okólski Reprodukcja…, s. 203-204.
• 52 Por. S. Wyszyński Dziś otwarcie mówię: Kościół ratuje Polskę, 3 lutego 1981, w: tegoż Kościół w słu (...)
• 53 K. Trojan, A. Winkler O życie nienarodzonych, „Gość Niedzielny” 1981 nr 5, s. 4.

19Śladem ożywienia kampanii antyaborcyjnej są konkretne kościelne i świeckie inicjatywy. „Organizowano seminaria na temat «naturalnych» technik regulacji poczęć, wzmożono działalność wydawniczą, inicjowano dyżury aktywistów w przychodniach zdrowia, mających za zadanie odwiedzenie oczekujących w nich kobiet od zamiaru usunięcia ciąży”⁴⁷. W Kościołach eksponowano materiały piętnujące aborcję⁴⁸; antyaborcyjne akcenty towarzyszyły pielgrzymkom⁴⁹. W 1980 roku zainaugurowano coroczną Krucjatę Modlitwy w Obronie Poczętych Dzieci na Jasnej Górze⁵⁰; w tym samym roku powstał Ruch Obrony Życia Poczętych Dzieci; w 1981 zarejestrowano Towarzystwo Odpowiedzialnego Rodzicielstwa⁵¹. Wreszcie – Kościół, wykorzystując sprzyjający klimat polityczny i społeczne ożywienie, zainicjował akcję zbierania podpisów pod petycją o zmianie prawa aborcyjnego⁵². „Gość Niedzielny” donosił o prowadzonych jeszcze pod koniec 1980 roku oficjalnych rozmowach Kościoła i organizacji pro-life z przedstawicielami Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej, które zadeklarowało doraźne rozwiązania, w tym „uznanie prawa lekarza do odmówienia wykonania operacji przerywania ciąży, jeśli jest to niezgodne z jego sumieniem” oraz wprowadzenie „zakazu przerywania pierwszej ciąży”⁵³.

• 54 Por. np. Biskupi polscy wzywają do chrześcijańskiej odpowiedzialności za ojczyznę, 10 grudnia 1980, (...)
• 55 Np. Jan Paweł II Orędzie Jana Pawła II na IX Światowy Dzień Pokoju 1 stycznia 1981, „Tygodnik Powsz (...)
• 56 Np. F. Adamski Co powinna robić Rada do Spraw Rodziny?, „Tygodnik Powszechny” 1981 nr 14, s. 2; W o (...)
• 57 J. Salij W ćwierćwiecze ustawy o przerywaniu ciąży, „Tygodnik Powszechny” 1981 nr 10, s. 4.
• 58 Np. artykuł Salija przedrukowała „Jedność” z 19 czerwca 1981 i „Solidarność Ziemi Łódzkiej” 1981 nr (...)
• 59 Komunikat o zawiązaniu się Komitetu Budowy Pomnika Dziecka Nienarodzonego, „Wiadomości Katowickie” (...)
• 60 CzeS [Cz. Świerczyński] Ochrona Życia, „Wiadomości Katowickie” 1981 nr 124, s. 2.

20Postulat obrony życia nienarodzonych Episkopat wpisywał explicite w proces odnowy moralnej doby Solidarności – nie było to tajemnicą, skoro listy drukowane były na łamach „Tygodnika Powszechnego”⁵⁴. „Tygodnik” brał udział w kampanii Kościoła, drukując poruszające ten wątek wypowiedzi Jana Pawła II⁵⁵, informując o inicjatywach⁵⁶, publikując artykuł o. Jacka Salija W ćwierćwiecze ustawy o przerywaniu ciąży⁵⁷. Różne regiony NSZZ „Solidarność” przedrukowywały w swoich organach prasowych te wystąpienia i listy⁵⁸, podejmowano także samodzielne inicjatywy, jak budowa Pomnika Dziecka Nienarodzonego w Katowicach. Skład zawiązanego 21 maja 1981 roku komitetu budowy stanowiło dziesięciu mężczyzn, m.in. czterech przedstawicieli MKZ NSZZ „Solidarność” regionu Katowice (w tym przewodniczący Andrzej Rozpłochowski). Lokalna Solidarność udostępniła komitetowi subkonta. W odezwie powoływano się na statutowe cele Solidarności, zobowiązujące do „umacniania rodziny oraz ochrony życia rodzinnego”⁵⁹. Dla inicjatywy uzyskano błogosławieństwo Jana Pawła II⁶⁰.

• 61 Memoriał w sprawie planowania rodziny, „Biuletyn Informacyjny «Solidarność». Region środkowo-wschod (...)
• 62 W trosce o ład moralny, z biskupem S. Stefankiem rozmawiają J. Piwar i M. Paziewski, „Jedność” 1981 (...)
• 63 J. Salij Nie zabijaj!, „Jedność” 1981 nr 24 (42), s. 8.

21Przedstawiciele Solidarności nie tylko byli zatem świadomi polityki Kościoła w sprawie prawa antyaborcyjnego, ale sami wpisywali tę politykę w dyskurs Solidarności. Przykładu dostarcza szczecińska „Jedność”, ukazująca się w 1981 roku – podobnie jak „Tygodnik Solidarność” – w oficjalnym obiegu. Komisja Zakładowa NSZZ „Solidarność” Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie wydała w pierwszej połowie 1981 roku Memoriał w sprawie planowania rodziny, wzywający do uchylenia ustawy o przerywaniu ciąży i do rozpowszechniania naturalnych metod planowania rodziny⁶¹. W czerwcu „Jedność” wydrukowała rozmowę W trosce o ład moralny z biskupem Stanisławem Stefankiem, który na pytanie o ocenę pisma wytknął, że Memoriał nie znalazł w „Jedności” „publicystycznego opracowania”. „O konieczności prezentowania tekstów dotyczących ratowania życia nienarodzonych mówiliśmy w naszej redakcji niejednokrotnie. Niestety, propozycje artykułów dotychczasowych nie miały ostrości, która mogłaby wstrząsnąć czyteln ikiem”⁶² – tłumaczyła redakcja. W kolejnym numerze ukazał się artykuł o. Jacka Salija Nie zabijaj!⁶³

• 64 Por. I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”. Stenogramy, red. G. Majchrzak, J.M. Owsiński, St (...)
• 65 I Krajowy Zjazd…, t. 2 – II tura, cz. 2, s. 151.
• 66 Uchwała programowa…, s. 996, 997.
• 67 D. Krawiec Dla Ochrony Życia, „Obserwator Wielkopolski” (NSZZ „Solidarność” w Poznaniu) 1981 nr 23, (...)

22Temat aborcji zajmował w opozycyjnym dyskursie miejsce marginalne wobec np. kwestii gospodarczych. Przedostał się jednak do głównego nurtu podczas I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność”. Był tam kilkukrotnie podnoszony⁶⁴, a 3 października odczytano list członków Solidarności i uczestników ruchu „Troska o Życie” w Lublinie, wzywający delegatów do obrony życia nienarodzonych⁶⁵. W tym kontekście należy czytać oględny postulat w 13. tezie Programu NSZZ „Solidarność” o „tworzeniu dla rodzin i samotnych matek takich warunków życia, które nie skłaniałyby kobiet do podejmowania decyzji o przerywaniu ciąży”, i zawarty w tezie 15. postulat „ochrony macierzyństwa” wobec „zagrożenia biologicznego narodu”⁶⁶. „Obserwator Wielkopolski”, donosząc o zorganizowanym w Szczecinie 24-25 października 1981 roku Ogólnopolskim Zjeździe Założycielskim Towarzystwa Odpowiedzialnego Rodzicielstwa, cytował uchwałę, w której z uznaniem komentowano postanowienia Zjazdu i deklarowano „współpracę z NSZZ «Solidarność» w realizacji tych wspólnych celów”⁶⁷.

• 68 Deklaracja ideowa Ruchu Młodej Polski, 18 sierpnia 1979, „Bratniak” 1979 nr 18, s. 14-15.
• 69 Por. O poszanowaniu praw dziecka (właść. List pasterski biskupów o poszanowaniu praw dziecka), 5 cz (...)
• 70 ap [J. Przewłocki] Papież nadziei, „Biuletyn Informacyjny” (KOR) 1979 nr 7, s. 24.

23Tematowi zaostrzenia prawa aborcyjnego nieraz towarzyszyło zastrzeżenie o jego kontrowersyjności. Są jednak przesłanki, które pozwalają zaryzykować twierdzenie przeciwne: że w tej materii panowała zgodność opinii. Niepodległościowo-narodowy Ruch Młodej Polski po papieskiej pielgrzymce wpisał postulat ochrony „nienarodzonego życia” w swoją deklarację ideową⁶⁸. Znajdujący się (teoretycznie) na drugim biegunie opozycyjnym KOR na łamach swojego „Biuletynu Informacyjnego” w stałym dziale „Kościół i wierni” przedrukowywał i relacjonował wystąpienia biskupów, w których określali oni swój stosunek do aborcji⁶⁹. W relacji z pielgrzymki papieża do Stanów Zjednoczonych w 1979 roku, piórem stałego redaktora działu, „Biuletyn” odmalowywał obraz „moralnego chaosu” Ameryki, gdzie m.in. „50% toleruje sztuczne przerywanie ciąży”, a „Kobiety domagają się równouprawnienia” wewnątrz instytucji Kościoła – i przeciwstawiał mu obraz uporządkowanego świata strzeżonego przez papieża, który „stanowczo potwierdzał naukę Kościoła”, w tym m.in. „gromił deprawowanie młodzieży, wybujały seks, narkomanię, przerywanie ciąży”⁷⁰. Odnosząc się do wysuwanych na Zachodzie pod adresem Jana Pawła II zarzutów o „neokonserwatyzm pod pozorami nowoczesności”, „Biuletyn” odpowiadał:

• 72 W. Piotrowski Walka w polskim parlamencie o prawną ochronę dziecka poczętego, w: O nową kulturę życ (...)
• 73 List pasterski biskupów polskich na uroczystość Świętej Rodziny 1989 r., 1 grudnia 1989, w: Listy P (...)
• 74 Por. np. Jan Paweł II Słowo do parlamentarzystów – inicjatorów ustawy dotyczącej prawnej ochrony dz (...)
• 75 „Stojąc dziś przed realną szansą pełnego urzeczywistnienia się koncepcji społeczeństwa obywatelskie (...)
• 76 J. Gowin Kościół po komunizmie, Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków–Warszawa 1995, s. 127, (...)
• 77 M. Fuszara Debata o aborcji a kształtowanie się sceny politycznej w Polsce po upadku komunizmu, w: (...)
• 78 Uchwała nr 14 II Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” z dnia 23 kwietnia 1990 roku, http:/ (...)
• 79 M. Tarasiewicz Kobiety i Związek Zawodowy „Solidarność”, „Pełnym Głosem” 1993 nr 1, s. 33.
• 80 „To nie jest walka, ale dobijanie się o własne prawa”, z K. Politachą rozmawia A. Boguszewska, „Peł (...)

25Jeszcze przed czerwcem 1989 roku w Sejmie IX kadencji „zgłoszony został przez kilkudziesięciu posłów projekt ustawy o ochronie prawnej dziecka poczętego, przygotowany przy wsparciu Kościoła katolickiego”⁷². Ustawa antyaborcyjna, którą wprowadzono w 1993 roku, ignorując ogromną falę sprzeciwu społecznego, była kluczowym ogniwem polityki Kościoła w sporze o kształt demokratycznego ustroju państwa. „Obrona życia polskich dzieci od chwili ich poczęcia urasta dzisiaj do podstawowego zadania w dziele odrodzenia naszej Ojczyzny. Wyrafinowanej propagandzie zabijania dzieci poczętych musimy dzisiaj bardziej zdecydowanie niż dotąd przeciwstawić ogólnonarodowe «Nie»!”⁷³ – apelował Episkopat w grudniu 1989 roku. W ciągu następnych lat temat wielokrotnie wracał w wystąpieniach biskupów i Jana Pawła II⁷⁴, wpisywany nieodmiennie w historyczny proces niepodległościowy⁷⁵. Całkowity zakaz aborcji był postulowany jako świadectwo dekomunizacji i narodowej niezawisłości. Wbrew zaprzeczeniom hierarchów, dowodził Jarosław Gowin, „w kręgach kościelnych wyraźnie dominowało nastawienie, które […] udzielało jednak poparcia postulatowi karania kobiet”; Kościół nigdy też nie wyraził zgody na legalizację aborcji w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia matki⁷⁶ – co tłumaczy fakt, że z punktu widzenia Kościoła ustawa w zatwierdzonym kształcie była kompromisem. Możliwym także dlatego, że – choć nie było jednomyślności w zakresie rozwiązań prawnych – dyskutanci wszystkich skrzydeł debaty parlamentarnej podkreślali, że są przeciwnikami aborcji, a uznanie kluczowej roli Kościoła w procesie transformacji ustrojowej było powszechne. „Gdybyśmy więc chcieli posłużyć się argumentacją używaną podczas debat o aborcji w Senacie do zidentyfikowania lewicy i prawicy w Polsce, musielibyśmy uznać, że głos w debatach zabierali niemal wyłącznie przedstawiciele prawicy i centrum”⁷⁷ – pisała Małgorzata Fuszara. Warto w tym kontekście przypomnieć, że już w kwietniu 1990 roku II Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność” przyjął uchwałę o „prawnej ochronie życia ludzkiego od momentu poczęcia”⁷⁸, a powołana w 1989 roku przez Solidarność Komisja Kobiet została rozwiązana w maju 1991 roku dlatego, że – jak przypominały jej współorganizatorki, Małgorzata Tarasiewicz⁷⁹ i Krystyna Politacha⁸⁰ – wypowiadała się przeciwko ograniczaniu praw reprodukcyjnych.

• 81 „Nawróćcie się do Pana. Otwórzcie drzwi Chrystusowi”…, s. 1-2.
• 82 Por. Modlitwa zawierzenia Kościoła w Polsce, „Jasna Góra” 1993 nr 10 i Kronika ’93 (9), „Jasna Góra (...)
• 83 Wezwanie do modlitwy o prawa dla nie narodzonych, 7 września 1990, w: Listy Pasterskie Episkopatu P (...)
• 84 A. Michnik Kościół – prawica – monolog, „Gazeta Wyborcza” nr 73 z 27-28 marca 1993.
• 85 J. Kuroń Wiara i wina, w: tegoż Autobiografia, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2011, s. 3 (...)

26W liście „Nawróćcie się do Pana. Otwórzcie drzwi Chrystusowi”, odczytywanym 26 kwietnia 1981 roku we wszystkich kościołach w Polsce, biskupi polscy odnosili się wprost do czasów „wielkiej odnowy” Solidarności („Ostatnio spotykamy zjawisko dotąd nieznane – przyjeżdżają tam [na Jasną Górę] przedstawiciele nowych związków zawodowych, aby zawierzyć Królowej środowisko pracy i gospodarowania”). Zaprowadzenie „Bożego ładu”, opartego na jasnych kryteriach „dobra i zła”, zawierało postulat przywrócenia „zasad zdrowej moralności” (odnoszący się m.in. do tematu przerywania ciąży). „Jedynie zasady moralne, oparte na prawie Bożym, są nieomylne i godne zaufania, dlatego na nich można bezpiecznie oprzeć dzieło moralnej odnowy Narodu” – pisali biskupi, zapowiadając jubileusz 600-lecia obecności Obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej i przypominając o Jasnogórskich Ślubach Narodu⁸¹. 26 sierpnia 1993 roku, w dniu liturgicznego święta Matki Boskiej Częstochowskiej, podczas nabożeństwa na Jasnej Górze odczytano – nawiązujący do Jasnogórskich Ślubów – Nowy Akt Zawierzenia Maryi Rzeczpospolitej Polskiej (z postulatem m.in. obrony „każdego poczętego życia ludzkiego”). Podpisali go – na ołtarzu – kardynałowie Józef Glemp, Franciszek Macharski, Henryk Gulbinowicz, prezydent Lech Wałęsa, premier Hanna Suchocka oraz marszałkowie Sejmu (Wiesław Chrzanowski) i Senatu (August Chełkowski)⁸². Na początku lat 90., powołując się na Jasnogórskie Śluby, polscy biskupi cytowali Jana Pawła II, który nazwał je „polską Kartą Praw Człowieka”⁸³. Powszechne wśród komentatorów i działaczy opozycyjnych przekonanie, że fundamentem szerokiego sojuszu społecznego wokół Kościoła na początku lat 80. były „uniwersalne zasady praw człowieka” (Adam Michnik⁸⁴), „transcendentne Prawo Moralne” (Jacek Kuroń⁸⁵), było nieporozumieniem. A może przeciwnie: świadectwem głębokiego porozumienia.

• 86 E. Malinowska Kobiety i feministki, „Kultura i Społeczeństwo” 2001 nr 2, s. 27.

27Spojrzenie na pierwszą Solidarność jako ruch „odnowy moralnej narodu” w duchu wartości chrześcijańskich, ukształtowanych w ścisłym związku z aksjologią i polityką polskiego Kościoła prowokuje do tego, by problematyzować nie tylko mit Solidarności jako wielkiego ruchu na rzecz praw człowieka, ale także narrację o roku 1989 jako momencie odzyskania wolności. Optyka praw kobiet (optyka krytyczna) pozwala dostrzec w dyskursie wartości chrześcijańskich dyskurs władzy i z tej pozycji dekonstruować figurę „uniwersalnych praw człowieka” jako zbudowaną według męskich wzorców, a na retorykę „wolności” spojrzeć jak na narrację ustanowioną w imieniu narodowej wspólnoty (a nie mniejszości czy jednostki). Elżbieta Malinowska pisała, że Solidarność jako ruch społeczny, mimo konserwatyzmu, „stworzyła jednak niezbędny fundament formowania się tożsamości feministycznej”, bo „upodmiotowiła społeczeństwo, uświadamiając jednostce prawo zarówno do określania się w kategoriach indywidualnych, jak i do budowania dowolnych tożsamości zbiorowych”⁸⁶. Proponuję rozważyć przeciwną tezę: na gruncie „uniwersalnych praw człowieka”, okopana na szańcach Kościoła i Narodu Solidarność stworzyła podstawę do wykluczenia kobiet i innych mniejszości jako podmiotów politycznych o własnych prawach, określając granice dopuszczalnych tożsamości zbiorowych i indywidualnych.