• 1 K. Marak, M. Markocki Aspekty funkcjonowania gier cyfrowych we współczesnej kulturze. Studia przypa (...)
• 2 Podawane w tekście głównym informacje o numerach stron odnoszą się do książki Marak i Markockiego.
• 3 R. Ciarka Śmierć kina, w: Sztuka na wysokości oczu. Film i antropologia, red. Z. Benedyktowicz, D. (...)

1W wydanej niedawno książce¹ Katarzyna Marak i Miłosz Markocki krytycznie oceniają polskie badania gier wideo. Podzielamy wyrażony przez autorów pogląd, że „gry cyfrowe potrzebują […] spójnej i rzetelnej praktyki akademickiej” (s. 9)²; zgadzamy się też, że potrzebna jest krytyka obecnego stanu wiedzy. Najwcześniejsza znana nam publikacja akademicka o grach wideo pojawiła się w Polsce ćwierć wieku temu³, a od kilkunastu lat wydawane są monografie i organizowane konferencje. Badania gier elektronicznych mogą być młodą dziedziną wiedzy w porównaniu z tradycyjnymi dyscyplinami humanistycznymi, ale istnieją wystarczająco długo – również w naszym kraju – aby nie trzeba już było dawać im taryfy ulgowej.

• 4 Cała praca ma charakter przeglądu, w którym autorzy pragną „zwrócić uwagę na multidyscyplinarny cha (...)

2Niestety jednak analizy przedstawione w pracy Marak i Markockiego nie sprawdzają się jako krytyka stanu badań. W niniejszym tekście wskażemy przyczyny ich nieadekwatności, licząc na to, że poza wartością polemiczną będzie on też pomocny w rozjaśnieniu pewnych niejednoznaczności i nieporozumień związanych z badaniem gier. Skoncentrujemy się na dwu początkowych rozdziałach omawianej książki, ponieważ to w nich został przedstawiony mylący obraz polskiego groznawstwa. Autorzy deklarują zresztą, że pierwszy rozdział publikacji ma „chociaż w części” uzupełniać „brak polskich podręczników dla studentów” (s. 8); naszym zdaniem rozdział drugi może być odczytywany podobnie – również jest syntetyczną wypowiedzią o zagadnieniach zasadniczych dla badań nad grami oraz zawiera streszczenia kilku prac anglojęzycznych. To kolejny powód podjęcia polemiki: chcemy zwrócić uwagę na to, że książka nosi pewne znamiona podręcznika akademickiego⁴ i mogłaby – niesłusznie – zostać potraktowana przez studentki i studentów jako w pełni wiarygodne źródło wiedzy.

• 5 Niektórzy z tych autorów poświęcają synonimicznemu stosowaniu pojęć osobne fragmenty swoich tekstów (...)

4W kwestii pierwszej autorzy piszą, że „w języku polskim […] pojęcie «gry cyfrowe» jest niemal nieużywane, a zamiast tego stosuje się termin «gry komputerowe» – często błędnie, myląc gry komputerowe z grami wideo i odwrotnie” (s. 12). W przypisie dodają jeszcze, że „najczęściej, zarówno w literaturze akademickiej, jak i branżowej, termin «gry wideo» (video games) jest używany w odniesieniu do gier konsolowych”, a także podkreślają: „różnice między grami wideo (w rozumieniu jako «gry konsolowe») i komputerowymi, wynikające głównie z hardware’u (np. nie wydaje się gier typu RTS na konsole, natomiast większość tytułów konsolowych można emulować na komputerach osobistych), są łatwo zauważalne na poziomie mechaniki gry i mimo że wiele tytułów jest obecnie wydawanych na różne urządzenia, to nadal jest wyraźnie zauważalne, czy dana gra została zaprojektowana z myślą o komputerze osobistym czy konsoli” (tamże). Marak i Markocki nie tylko wydają wątpliwe sądy o rynku gier (przy dzisiejszej wieloplatformowości dużej części wysokobudżetowych tytułów coraz trudniej bronić specyfiki przejawiającej się w mechanice), ale też próbują podtrzymać rozróżnienie pojęciowe, które rzadko występuje już zarówno w popularnym uzusie, jak i w literaturze fachowej. Zdecydowanie nietrafne jest porównanie do rozłączności terminów „powieść” i „nowela” w literaturoznawstwie (s. 48); zgodnie z tą logiką tytuł wydany na komputer osobisty oraz na konsole musiałby być nazywany raz grą wideo, a raz komputerową – mimo że pozostaje zasadniczo tym samym produktem. Choć część badaczy gier w istocie konsekwentnie stosuje wyłącznie pojęcie „gier cyfrowych” (digital games), wielu odnosi okreś lenie „gry wideo” (video games) lub, rzadziej, „gry komputerowe” (computer games) wobec wszystkich gier elektronicznych niezależnie od platformy. Synonimiczność i częściowa wymienność tych terminów nie musi sprawiać trudności – w razie potrzeby można po prostu użyć określeń szczegółowych („gry konsolowe”, „gry PC”, „gry mobilne” itp.). Takiego szerokiego znaczenia „gier wideo” lub „gier komputerowych”, czasem naprzemiennie, używają również afirmatywnie cytowani przez Marak i Markockiego zagraniczni autorzy⁵; krok ten zostaje jednak nazwany „kuriozalnym” wyłącznie w odniesieniu do polskiej badaczki, Marty Tymińskiej (s. 48).

• 6 Samo „groznawstwo” jest zresztą terminem stosunkowo nowym, utworzonym w analogii do nazw takich jak (...)
• 7 A. Surdyk Status naukowy ludologii. Przyczynek do dyskusji, „Homo Ludens” 2009 nr 1.

5Drugi zarzut brzmi następująco: „w anglojęzycznym kręgu akademickim […] groznawstwo6 (game studies) jest szerokim terminem ujmującym badanie gier wszelakimi metodami badawczymi i z różnych perspektyw, natomiast ludologia (ludology) koncentruje się na badaniu struktury, mechaniki i zasad gry […]. Tym samym ludologia wchodzi w zakres groznawstwa i jest w jej obrębie jedną ze specjalizacji, a nie równorzędnym, a tym bardziej zamiennym terminem. W polskim dyskursie akademickim na temat gier sytuacja ta wygląda jednak inaczej” (s. 44). Ponownie implikowana jest tu naturalna wyższość terminologii angielskiej nad polską. Następnie w komentarzu do jednego z artykułów7 autorzy piszą, że ilustrowany przezeń dyskurs prezentuje ludologię jako „nadrzędną […] dyscyplinę badania gier”, aby zaraz potem wypowiedzieć się tak, jak gdyby faktycznym przedmiotem tego dyskursu była skupiona na regułach „retoryka ludologiczna”, stanowiąca tylko jeden ze sposobów naukowego zajmowania się grami. Innymi słowy, Marak i Markocki najpierw zarzucają tekstowi, że przyjęte w nim rozumienie ludologii nie pokrywa się ze znaczeniem anglojęzycznym, a potem i tak interpretują go, odwołując się do tego właśnie znaczenia (s. 44-45). Ponadto w całej książce autorzy polemizują wyłącznie z krajowymi badaczami i badaczkami, nigdy z zagranicznymi. W efekcie powstaje nadmiernie uproszczona opozycja międzynarodowych game studies (godnych zaufania, a nawet naśladowania) i badań polskich (podejrzanych nie tylko z powodu zarzucanych im „wielu błędów i nieścisłości”, ale też przez sam fakt odmienności od obiegu zagranicznego).

• 8 S. Łukasz Magia gier wirtualnych, Mikom, Warszawa 1998.
• 9 M. Braun-Gałkowska, I. Ulfik-Jaworska Zabawa w zabijanie. Oddziaływanie przemocy prezentowanej w me (...)
• 10 A. Surdyk Edukacyjna funkcja gier w dobie „cywilizacji zabawy”, „Homo Communicativus” 2008 nr 3, s. (...)
• 11 A. Surdyk Status naukowy ludologii…,; D. Urbańska-Galanciak Homo players. Strategie odbioru gier ko (...)
• 12 P. Sterczewski Czytanie gry. O proceduralnej retoryce jako metodzie analizy ideologicznej gier komp (...)

6Zwodnicza prostota stworzonego obrazu wynika również z pominięcia znaczących różnic między krytykowanymi publikacjami. Pokażemy to na przykładzie tych polskich prac, którym autorzy poświęcają najwięcej miejsca. Najwcześniejszymi z nich są dwie książki wydane na przełomie XX i XXI wieku, jeszcze przed pojawieniem się w Polsce samego terminu „ludologia”. Jedna z tych prac⁸ ma charakter na poły publicystyczny; drugą⁹ krytykowali¹⁰ ci sami członkowie władz Polskiego Towarzystwa Badania Gier, których publikacje z 2009 roku¹¹ są celem zarzutów Marak i Markockiego. Trudno traktować dwie wspomniane książki jako reprezentatywne przykłady wprowadzonego przez założycieli PTBG dyskursu „ludologii sensu stricto”, a jednak tak właśnie klasyfikują je autorzy. Co więcej, do tej samej kategorii Marak i Markocki zaliczają jeszcze pięć artykułów opublikowanych w kolejnym okresie – w latach 2012-2014 – przez obecnych doktorantów¹². Nie biorą pod uwagę tego, że tylko w jednej z tych prac odnajdziemy identyfikację z jakkolwiek pojmowaną ludologią i aprobatę dla jej szerokiego rozumienia (w pozostałych tekstach przeważa zdystansowany opis ludologii jako jednego ze stanowisk i uznawanie jej wyłącznie za podejście skupione na mechanizmach rozgrywki). Pomijając zróżnicowanie wszystkich wymienionych tu grup tekstów, autorzy nierzetelnie ukazują wymowę poszczególnych publikacji oraz przedstawiają nieadekwatną wizję polskich badań nad grami jako jednolitej całości.

• 13 Dominującą, lecz nie monopolistyczną, nawet w obrębie nauk społecznych i humanistycznych. Wśród ist (...)
• 14 S. Krawczyk Perspektywa krytyczna w polskich badaniach gier cyfrowych. Analiza publikacji, „Kultura (...)
• 15 [Bez autora], Członkowie Polskiego Towarzystwa Badania Gier / Members of Games Research Association (...)

7W wymiarze instytucjonalnym jeszcze w 2012-2013 roku można byłoby takiej wizji bronić. Zarejestrowane w 2005 roku PTBG przez kilka lat zajmowało bowiem pozycję dominującą¹³, przede wszystkim dzięki organizowaniu corocznych konferencji oraz wydawaniu czasopisma „Homo Ludens”. Jednak w okresie przygotowywania książki, z którą polemizujemy (najpóźniejsza ze wskazanych w niej dat dostępu do przywołanych źródeł internetowych to 21 września 2016 roku), pozycja ta od pewnego czasu nie była już tak mocna. Świadczą o tym liczne konferencje przygotowywane przez różnorodne instytucje, uwzględnianie edukacji groznawczej na wielu kierunkach i specjalnościach studiów, działalność organizacji studencko-doktoranckich, inicjatywy popularyzatorskie i publicystyczne, a także powstanie drugiego periodyku groznawczego o nazwie „Replay”. W wymiarze dyskursywnym natomiast polskie badania gier zawsze były rozproszone; wskazuje na to choćby nieobecność omówień dotychczasowego stanu wiedzy w ogromnej większości artykułów, przynajmniej tych poświęconych grom cyfrowym¹⁴. Marak i Markocki słusznie zresztą – choć nie wprost i w innym kontekście – ten brak sygnalizują (s. 46-47). Również w wymiarze personalnym nie można mówić o unifikacji. Na przykład wbrew sugestii autorów, jakoby członkowie PTBG mieli wspólne poglądy (s. 45), przynależność do towarzystwa w wielu wypadkach ma charakter formalny i nie wiąże się z zajmowaniem określonego stanowiska w ramach badań nad grami. Na oficjalnej liście członków PTBG¹⁵ wszakże do dziś figurują wszyscy wspomniani w poprzednim akapicie doktoranci, którzy w przytoczonych publikacjach opisują ludologię jako badanie mechanizmów rozgrywki, a nie po prostu badanie gier.

• 16 16 G. Frasca Ludolodzy też kochają opowiadania – notatki na temat sporu, który nigdy nie miał miejs (...)

8Trzeba też zauważyć, że kiedy powstawało polskie pojęcie ludologii, w badaniach anglojęzycznych wąskie rozumienie tego terminu – choć promowane przez wielu autorów – nie było oczywiste. Na krótko przed założeniem PTBG wpływowy podówczas badacz Gonzalo Frasca pisał w tomie pokonferencyjnym międzynarodowej organizacji Digital Games Research Association (DiGRA): „Według mnie ludolog to po prostu badacz gier, bez względu na jego stosunek do narracji i gier”16. Obecnie jest inaczej i spostrzeżenie to może być jednym z argumentów na rzecz odrzucenia szerokiego sensu słowa „ludologia”, ale przyjęcie takiego znaczenia u początków istnienia towarzystwa trudno uznać za oznakę programowego dystansu wobec badań anglojęzycznych. To kolejny przykład tego, że analizy Marak i Markockiego są w znacznej mierze ahistoryczne.

• 17 Na marginesie można odnotować, że pisząc o dorobku „Rogera Caillois’a” [sic], Marak i Markocki kons (...)
• 18 Autorzy nie ukrywają, że do tak ogólnych wniosków prowadzi ich krótki wyimek z jednego rodzimego ar (...)

9Przedmiotem innego zarzutu formułowanego przez autorów wobec zgeneralizowanego polskiego groznawstwa jest „nieustanne powracanie” (s. 59) do klasyków humanistycznego badania zabawy, tzn. Johana Huizingi i Rogera Caillois¹⁷, a szerzej: „zdecydowane tendencje do uprzywilejowania «zabawy» kosztem narracji czy fabuły” (tamże)¹⁸. To ostatnie z kolei ma skutkować nie-docenianiem przez polskich badaczy również takich kategorii jak rozgrywka (gameplay) czy mechanika gry (tamże) i traktowaniem gier cyfrowych jako czegoś, „do czego nagina się już istniejące metody, założenia i typologie” (s. 54); ponadto „ma wiele wspólnego z ambicjami polskiej ludologii, ponieważ bardziej chyba chodzi o ugruntowanie jej jako osobnej dyscypliny naukowej niż o dążenia czysto badawcze” (tamże). Jest to kolejny zarzut oparty na fałszywej dychotomii między badaniami polskimi i zagranicznymi, ignorujący zresztą dorobek tych drugich.

• 19 Zob. m.in. S. Egenfeldt-Nielsen, J.H. Smith i S.P. Tosca Understanding video games…; J. Dovey, H.W. (...)
• 20 M. Sicart Against Procedurality, „Game Studies” 2011 No. 3, http://gamestudies.org/1103/articles/si (...)
• 21 M. Sicart Play Matters, tłum. własne, The MIT Press, Cambridge–London 2014, s. 89-90.
• 22 Tamże, s. 2.
• 23 Zob. np. O.T. Leino Death Loop as a Feature, „Game Studies” 2012 No. 2, http://gamestudies.org/1202 (...)
• 24 Zob. np. V. Karhulahti Hermeneutics and ludocriticism, „Journal of Games Criticism” 2015 No. 1, s. (...)
• 25 M Fuchs Ludoarchaeology, „Games and Culture” 2014 No. 6, s. 528-538; F. Mäyrä Gaming culture at the (...)
• 26 Wzmiankowany numer specjalny nosi tytuł The other Roger Caillois: Game studies beyond Man, Play and (...)
• 27 A. Surdyk Status naukowy ludologii…

10Antropolodzy zabawy – Johan Huizinga i Roger Caillois, a także popularny głównie w kręgach amerykańskich Brian Sutton-Smith – mają w światowym groznawstwie status klasyków, nawet jeśli ich teksty są krytykowane i reinterpretowane. Omówienia tez tych teoretyków pojawiają się często w anglojęzycznych publikacjach o charakterze wprowadzającym lub podręcznikowym¹⁹. Co więcej, nurt teoretyczny wychodzący od kategorii zabawy jest znaczącym nurtem we współczesnych game studies. Miguel Sicart (którego inną książkę cytują Marak i Markocki) we wpływowym artykule polemicznym Against procedurality²⁰ zarzucał proceduralnej retoryce Iana Bogosta i pokrewnym ujęciom nadmierny formalizm i determinizm, jako kontrpropozycję wysuwając właśnie teorie zabawy. W późniejszej książce Play matters Sicart postuluje kategorię „ekologii zabawy”, skupioną na negocjacji znaczeń przez gracza²¹; stawia też prowokacyjną tezę, że „gry nie mają znaczenia. Jak w starej bajce, jesteśmy głupcami, którzy patrzą na palec, kiedy ktoś wskazuje na księżyc; to zabawa jest księżycem”²². Skupienie na „zabawowości” zamiast „growości” gier proponuje w swoich pracach również Olli Tapio Leino²³; kategoria zabawy jest także kluczowa dla badań inspirowanych hermeneutyką Hansa Georga Gadamera²⁴ oraz wielu innych tekstów trudnych do przyporządkowania do jednej grupy²⁵. O żywotności nawiązań do klasyków refleksji nad zabawą może też świadczyć wydany niedawno numer specjalny czasopisma „Games and Culture” poświęcony dziedzictwu Rogera Caillois²⁶. Niechęć Marak i Markockiego do teorii zabawy oraz częściowo słuszna krytyka artykułu Augustyna Surdyka²⁷ nie powinny prowadzić do deprecjonowania całego rozbudowanego nurtu teoretycznego ani do przekonania, jakoby nawiązania do klasyków świadczyły o zacofaniu polskich badaczy.

• 28 J. Dovey, H.W. Kennedy Kultura gier komputerowych, s. 27-28, 110-113; J. Juul Half-real: Video game (...)
• 29 „Te dwie grupy [ludolodzy i narratolodzy] rozpoczęły najbardziej intensywne jak dotąd starcia parad (...)

12Zasadna jest refleksja nad tym, czy owa historyczna dyskusja nie powinna być omawiana w polskich tekstach rzadziej (choć zależy to od miejsca publikacji i charakteru samego tekstu – odtwórcze powtarzanie kwestii historycznych będzie rażące w czasopiśmie tematycznym, ale prawdopodobnie zasadne w samodzielnej publikacji książkowej). Niemniej utrzymywanie, że narracja o „sporze”, „konflikcie” i „debacie” jest „wymyślonym przez polskich ludologów fantazmatem” (s. 61), opiera się na pominięciu – trudno uwierzyć, że nieświadomym – wpływowych źródeł anglojęzycznych. Omówienia sporu między narratologią a ludologią znajdują się niemal w każdej książce o charakterze wprowadzenia do badań nad grami²⁸. Najbardziej bodaj dobitnym przykładem selektywnego, niesprawiedliwego odczytania polskich prac przez Marak i Markockiego jest fragment, w którym nazwanie przez Tymińską narratologii i ludologii odmiennymi „paradygmatami naukowymi” zostaje uznane za świadectwo „izolacji polskiej ludologii od międzynarodowego dyskursu groznawczego” i „niezrozumienia tego, czym jest groznawstwo […], a czym retoryka w obrębie typu analizy”. Autorzy nie zauważają bowiem lub przemilczają, że fraza „starcie paradygmatów” w odniesieniu do tego sporu pojawia się w zagranicznej publikacji, na którą sami powołują się wielokrotnie, również na samym początku pierwszego rozdziału swojej książki²⁹.

• 30 Espen Aarseth pisał o „próbach kolonizacji” ze strony istniejących dziedzin: E. Aarseth Computer ga (...)
• 31 M. Petrowicz Ludo-narratywizm…
• 32 Zob. S. Chauvin, G. Levieux, J.Y. Donnart, S. Natkin An out-of-character approach to emergent game (...)
• 33 The play versus story divide in game studies: Critical essays, ed. by M.W. Kapell, McFarland, Jeffe (...)

13Błędna jest również diagnoza o bezkonfliktowości ludologii i narratologii. Choć współcześnie ta linia podziału nie wydaje się już zbyt żywotna, to założenie o pokojowym współistnieniu podejścia narratologicznego i ludologicznego jest wybielaniem historycznej kontrowersji, w której badacze deklarujący się jako „ludolodzy” walczyli o hegemonię w polu badań gier za pomocą radykalnych argumentów deprecjonujących inne perspektywy badawcze³⁰. Formułowane w polemice autorów z Marcinem Petrowiczem przekonanie, że „sprzeczność między fabułą a interaktywnością […] nie występuje […] w ogólnoświatowym dyskursie badania gier” (s. 61) oraz że „opowiadana przez grę historia oraz sposób, w jaki jej elementy są reprezentowane w grze są zawsze powiązane” (tamże), opiera się nie tylko na zniekształceniu wymowy krytykowanego tekstu³¹, ale też na zignorowaniu całej krytycznej i akademickiej dyskusji wokół pojęcia dysonansu ludonarracyjnego³² oraz innych aspektów napięcia między narracyjnością i interaktywnością gier³³.

• 34 S. Egenfeldt-Nielsen, J.H. Smith, S.P. Tosca Understanding video games…
• 35 W tym wypadku opis bibliograficzny w książce Marak i Markockiego brzmi następująco: „M. Consalvo Th (...)
• 36 A. Surdyk Status naukowy ludologii…
• 37 T. Krzywinska Reanimating H.P. Lovecraft: The ludic paradox of Call of Cthulhu: Dark Corners of the (...)

17Frekwencyjną analizę źródeł utrudnia brak indeksu, jednak udało nam się ustalić cztery główne opracowania wykorzystywane przez autorów. Są to mianowicie: drugie wydanie podręcznika Understanding Video Games³⁴ (16 odsyłaczy w przypisach), szkic The Future of Game Studies³⁵ (15 odsyłaczy) oraz artykuły – Status naukowy ludologii³⁶ (15 odsyłaczy) i Reanimating H.P. Lovecraft³⁷ (13 odsyłaczy); żadna inna pozycja w całym tomie nie jest przywoływana częściej niż sześciokrotnie. Spośród tej czwórki krytycznie przytaczany jest jedynie artykuł Augustyna Surdyka, będącego w istocie głównym adwersarzem Marak i Markockiego. Z kolei dwa pozostałe krótsze teksty są nie tyle wplatane w wywód, co raczej blokowo streszczane. W całej otwierającej drugi rozdział sekcji „Jak bada się gry na świecie” (s. 35-39) każdy kolejny akapit opatrzony został identycznym przypisem: „Consalvo 2012” (bez wskazywania numerów stron); tylko raz pojawia się odsyłacz: „zob. Montfort 2005”, autorzy nie ukrywają jednak, że nawet to nawiązanie zapożyczyli od Consalvo (s. 37). Podobnie, choć mniej rażąco, prezentują się odwołania do pracy Krzywinskiej, które stanowią trzon wywodu rozpoczynającego pierwszy rozdział książki (s. 13-15).

• 38 J. Juul A casual revolution: Reinventing video games and their players, The MIT Press, London– Camb (...)

18Na tym tle sposób obchodzenia się z podręcznikowym opracowaniem Egenfeldta-Nielsena, Smitha i Toski – jak już wykazaliśmy: cytowanym wybiórczo, by utrzymać proponowaną przez Marak i Markockiego dychotomiczną wizję badań nad grami – budzi być może najmniejszy sprzeciw. W wypadku tej pozycji uwagę zwraca co innego: mimo że dla autorów Aspektów funkcjonowania gier cyfrowych jest to bodaj najważniejsze opracowanie teoretyczne, nie pojawia się w ich bibliografii. To samo spotkało Jespera Juula, którego nazwisko figuruje wprawdzie w tekście, odsyła jednak do niewłaściwej pozycji: zamiast omawianego A Casual Revolution³⁸ w bibliografii znalazł się jedynie o dwa lata wcześniejszy artykuł na zupełnie inny temat, ani razu nieprzytaczany.

• 39 Obie te pozycje figurują w bibliografii wyłącznie w przekładzie na język angielski, choć istnieją t (...)
• 40 Jakkolwiek w Internecie można natrafić na profil Mariusza Kubińskiego, prowadzącego zajęcia na Uniw (...)

19Puste odwołania to zresztą w spisie źródeł Marak i Markockiego osobna kategoria – można doliczyć się ponad trzydziestu pozycji, które wprawdzie zostały umieszczone w bibliografii, lecz nie są nigdy wzmiankowane w tekście głównym (to praktyka częsta, jednak sprzeczna z oficjalnymi standardami APA). Wśród takich odwołań znajdziemy zresztą pozycje potencjalnie kluczowe, w tym książki Espena Aarsetha i czołowej badaczki sportów elektronicznych i kultur graczy online, T.L. Taylor, a także – jakkolwiek krytycznie ocenianych – Johana Huizingi i Rogera Caillois³⁹. Najbardziej zdumiewający jest przy tym przypadek trojga polskich autorów stawianych przez Marak i Markockiego za wzór innym krajowym groznawcom jako ci, „którzy odnoszą się w swoich tekstach do badaczy publikujących po angielsku” (s. 51). Z nazwiska wymieniani są Mirosław Filiciak, Sonia Fizek i „Mariusz Kubiński”⁴⁰ (tamże); niestety autorzy książki nie powołują się na jakiekolwiek opracowania tych badaczy ani w tekście głównym, ani w bibliografii, nie wspominają ich również poza tą odosobnioną wzmianką w przypisie u dołu strony.

• 41 Zob. w odniesieniu do badań nad grami wideo: S. Krawczyk Ile emersji w grach? Recenzja książki: Pio (...)

22Lub może lepiej: nie zróżnicowaniu, lecz rozproszeniu. Instytucjonalnej dominacji PTBG, którą datowalibyśmy w przybliżeniu na lata 2005-2013, nie towarzyszyła bowiem intensywna komunikacja naukowa między poszczególnymi badaczami i badaczkami. Być może większość z nich zgadzała się z uogólnionym rozumieniem ludologii jako badania gier, ale poza tym niewiele ich łączyło. Świadczy o tym wspominany już brak tradycji odnoszenia się do stanu badań, niewypracowanie autonomicznych kategorii pojęciowych o zasięgu wykraczającym poza pojedyncze publikacje⁴¹, a także bardzo niewielka liczba tekstów współautorskich i nieobecność zespołowych projektów badawczych.