• 1 Zob. A. Wierzbicka Emocje. Język i „skrypty kulturowe”, w: Język – -umysł – kultura, red. J. Bartmi (...)
• 2 Jako komentarz uzupełniający warto przywołać pracę Gerta Jana Hofstede The Moral Circle in Intercul (...)

2Wierzbicka podkreśliła, że badanie osobowości powinno się zatem wiązać z badaniem kultury, gdyż to w niej odbijają się postawy wobec emocji. Różny stosunek do słów typu happy (szczęśliwy) lub angry (zły, zdenerwowany) ma także wpływ na dynamikę codziennego dyskursu oraz „etnografię mowy”¹. Zdaniem badaczki ze słowiańskiego punktu widzenia główny nurt kultury anglosaskiej oraz kulturę japońską można uznać za przykład kultur nieemocjonalnych, co widać zwłaszcza w przypadku samokontroli wyrażania uczuć, w przeciwieństwie do spontaniczności właściwej kulturom emocjonalnym².

• 3 Nazwa Korei określanej mianem „Kraju Porannej Świeżości”/„Świeżego Poranka” (chaoixan – Joseon) zos (...)
• 4 Doświadczyła tego współautorka niniejszego tekstu w trakcie rozmowy ze studentami-słuchaczami wykła (...)

4Celem niniejszego tekstu jest zatem przybliżenie pojęcia koreańskiego han, gdyż, jak twierdzą mieszkańcy Kraju Porannej Świeżości, jest ono najmocniej zakorzenione w ich kulturze i ma wyjątkowe znaczenie3. Znane jest zarówno wśród wykształconych, jak i niewykształconych członków wspólnoty. Wszyscy czują, co ono znaczy, choć zapytani przez przybysza z innego kręgu kulturowego o to, czym jest, mają problemy z podaniem definicji⁴.

• 5 Chodzi o książkę Oh Kyonggeun Uczucie han jako wartość estetyczno-moralna w kulturze i literaturze (...)

5Aby lepiej je zrozumieć, scharakteryzujemy zjawisko najpierw w aspekcie uniwersalnym, z uwagi na jego obecność w innych kulturach azjatyckich, a następnie objaśnimy specyficzne cechy hanu odnoszące się wyłącznie do kultury koreańskiej, w której funkcjonuje w obszarze kultury wspólnej i uprawnionej. W tym celu odwołamy się do książki Oh Kyonggeun z 2013 roku⁵.

• 6 Zagadnieniami dotyczącymi doświadczeń, nie tylko historycznych, Korei Południowej oraz ich podobień (...)

6Z uwagi na pokrewieństwo doświadczeń, jakie można dostrzec, gdy prześledzi się zawiłe losy Korei i Polski, krótko omówimy także podobieństwa i różnice między sposobem wyrażania emocji związanymi z koreańskim hanem i polską nostalgią w wybranych utworach literatury koreańskiej i polskiej⁶.

• 7 Na eurocentryczne myślenie świata zachodniego zwracał uwagę Ryszard Kapuściński w Wykładach zebrany (...)

7Pragniemy podkreślić, że celem publikacji jest przybliżenie kultury Kraju Cichego Poranka i jej najważniejszych cech. Ponieważ objętość publikacji nie pozwala omówić poruszonych problemów szczegółowo, naszym zamiarem jest zarysowanie głównych zagadnień i pokazanie, że kultura koreańska warta jest poznania i opisania, może bowiem pomóc w zmianie eurocentrycznej perspektywy na kwestie związane z kulturą7.

• 8 Zgodnie z zasadą neokonfucjańską należy skupiać się wyłącznie na rzeczach oraz zagadnieniach ważnyc (...)
• 9 I tak m.in. system wzajemnych zależności kształtuje życie nie tylko współczesnej koreańskiej rodzin (...)

8Mimo że zjawisko znane jest zarówno w kulturze japońskiej, chińskiej, koreańskiej czy indonezyjskiej, to jak podkreślił Oh Kyonggeun, nie istnieje jego spójna definicja. Na początek warto zauważyć, że w Korei dyskusja na ten temat rozpoczęła się dopiero w latach 60. i 70. XX wieku, co wynikało ze specyficznej sytuacji kraju pozostającego pod silnym wpływem nauczania Konfucjusza, które nakazywało unikanie tematów związanych z osobistymi uczuciami8. I mimo że współczesna Korea jest uważana za państwo bardzo nowoczesne, niektóre reguły konfucjańskie w dalszym ciągu wpływają na życie codzienne jej mieszkańców, zwłaszcza w sferze obyczaju9.

• 10 Zobacz Oh Kyonggeun Uczucie han…, s. 11-24. Warto zauważyć, że okresy kultury literackiej w Korei r (...)

9Według koncepcji wspólnej dla trzech krajów kontynentu azjatyckiego uczucie han odnosi się do znaczenia potocznego, jakie znają członkowie każdej wspólnoty. Oh nazwał je „hanem uniwersalnym”, gdyż dotyczy życia codziennego i kultury wspólnej i je opisuje. Druga kategoria nazywana „hanem koreańskim” jest używana w stosunku do literatury i kultury. Dla przeciętnego Koreańczyka taki podział wydaje się sztuczny, ponieważ każdy doskonale zna i rozumie podania, legendy, popularne piosenki, a także literaturę, która opisywała han¹⁰. Mamy nadzieję, że przedstawienie dwóch kategorii zagadnienia pomoże lepiej zrozumieć specyfikę koreańskiej kultury, w której pojęcie to nabrało tak dużego znaczenia.

• 11 Zobacz, Oh Kyonggeun Uczucie han…,s. 14-15.

10Zgodnie ze Słownikiem znaków chińskich han znaczy ‘uraza, żal’. W Wielkim słowniku języka japońskiego definiuje się je jako ‘wielka uraza, żal, ubolewanie i pożałowanie’, zaś w Wielkim słowniku koreańskim oznacza ‘urazę i żal’. Definicje są zatem podobne, ale gdybyśmy ograniczyli się wyłącznie do słownikowych źródeł, znaczyłoby to, że konotuje ono wyłącznie negatywne, mroczne uczucia człowieka nieszczęśliwego, sfrustrowanego, który doświadczył wielkiego zła ze strony silniejszego od siebie, a to zrodziło u niego chęć zemsty¹¹.

• 12 Poczucie niższości, dojmujące uczucie smutku, przygnębienia i frustracji dotyczyło słabszych i pokr (...)
• 13 Za najważniejszych badaczy, którzy opisują to pojęcie uznawani są m.in. Lee Gyutae, krytyk literack (...)

11Tymczasem han koreański ma również pozytywną cechę, swoją jasną stronę, która odróżnia go od innych. Mimo że Koreańczycy są „ludźmi ulepionymi z urazy” i w swoich sercach noszą „uczuciowy osad”¹², to w literaturze i sztuce widać wyraźnie, że jest w nich chęć sublimowania smutku i przemiany frustracji w poczucie spokoju oraz pogodzenia się z losem. Człowiek hanu w Kraju Porannej Świeżości znaczy nie tylko „człowiek pełen żalu i urazy”, ale także „człowiek miłosierny”, który mimo bolesnych doświadczeń, potrafi współczuć innym. Zgodnie ze stanowiskiem badaczy zajmujących się tym zagadnieniem, oprócz rozpaczy i świadomości porażki, han to również silna wola, która dąży do przezwyciężenia cierpień i niepoddawaniu się nieszczęściu¹³.

• 14 Zobacz Oh Kyonggeun Uczucie han…, s. 34-36.

13Zdaniem Ryu Hyeonjong, którego przywołał Oh, koreański han przypomina czystą przefiltrowaną wodę, z której usunięto negatywne emocje – urazę czy nienawiść. Znaczy to, że osoba doświadczająca ciemnego hanu potrafi go przezwyciężyć, a pokonując trudności, buduje przyszłość na marzeniach. Siła potrzebna do ich budowania jest właśnie jasną stroną smutku. Na tym polega istota hanu oraz tkwiący w nim paradoks: mieszanka sprzecznych uczuć, a na końcu pozytywny efekt sublimacji złych emocji¹⁴.

• 16 Każdy naród może mieć swój han, jednak badacze podkreślają, że w innych kulturach przy okazji frust (...)

Zatem estetyczna sublimacja powoduje, że koreański han staje się narzędziem tworzącym wartości, a także określającym tożsamość wspólnoty, ponieważ efektem fermentacji są wytwory sztuki popularnej oraz dzieła artystyczne. Rozwiązanie hanu jest więc czymś na kształt katharsis, które nikogo nie krzywdzi, przynosi natomiast konkretne owoce¹⁶.

• 17 Data końcowa to rok 1910, czyli początek okupacji Japońskiej Korei i moment przenikania do kultury (...)
• 18 Zgodnie np. z zasadą neokonfucjańską koreańskie kobiety nie mogły stanowić o sobie, całkowicie podl (...)
• 19 W teatrze ludowym, do którego należy zarówno taniec w maskach – Bongsan, jak też śpiew Pansori, akt (...)

16Konfucjanizm jako system filozoficzno-religijny przyjął się w Kraju Porannej Świeżości za pośrednictwem Chin w I wieku n.e., stając się dominującą doktryną państwową na wiele wieków. Pod koniec XIV wieku przekształcił się w neokonfucjanizm, który zagościł na ponad 500 lat¹⁷. Był surowszą odmianą poprzedniego porządku, a z biegiem czasu jeszcze się usztywnił, traktując przestrzeganie zasad etycznych w życiu codziennym niezwykle poważnie¹⁸. To stwarzało warunki do powstawania hanu. Rygorystyczny stosunek do obyczajowości, sposób traktowania kobiet i osób słabszych powodowały, że doświadczający smutku, frustracji i żalu zaczęli tworzyć o tym pieśni, spektakle ludowego teatru-w postaci tańca w maskach, teatru kukiełek, teatru cieni albo muzycznego monodramu Pansori. Niektóre z wymienionych form teatralnych przetrwały do dziś, zostały nawet zapisane na listę światowego dziedzictwa: taniec w maskach – Bongsan (1967) oraz monodram muzyczny Pansori (2003)¹⁹.

• 20 Zobacz więcej w: Oh Kyonggeun Uczucie han…, s. 85-91.

17Buddyzm dotarł do Korei w roku 372. Nową religię i filozofię przyjmowali przede wszystkim ludzie bogaci – członkowie rodziny królewskiej i szlachta. Jej podstawowe założenie opierało się na indywidualnym oświeceniu jednostki, dla której celem głównym było osiągnięcie nirwany. Dojście do niej nie było łatwe, bo uzyskiwało się je przez ciągłe samodoskonalenie oraz uwalnianie się od złych emocji. Takie zasady dla przeciętnego człowieka mogły być zbyt wymagające. Wkrótce mnisi zostali przez oficjalną władzę wypędzeni ze świątyń pod pretekstem głoszenia powierzchownych, nieoświeconych haseł, a wyznawcy surowego konfucjanizmu nazwali buddyzm religią fałszywą i niemoralną. Niedługo neokonfucjanizm uznał, że wszystkie religie poza nim są herezją i zabronił ich wyznawania. Los taki spotkał zatem nie tylko buddyzm, lecz także taoizm i szamanizm²⁰.

• 21 Warto zauważyć, że do piekła trafiali ci, którzy nie wypełnili za życia swoich powinności. Oh wymie (...)

18Szamanizm był wiarą przyjmowaną przez tych Koreańczyków, dla których zasady buddyzmu były zbyt wymagające. Wyznawali go w większości ludzie z niższych warstw społecznych wierzący, że han może dotyczyć także osób zmarłych. W swoich obrzędach zajmował się on bowiem złymi duchami, czyli duszami tych, którzy odeszli. Ponieważ wierzono, że każdy zmarły ma jakiś han, a śmierć to wynik działania złego ducha, żywi więc ciągle urazę. Aby się jej pozbyć, potrzebne były specjalne obrzędy, dlatego tak chętnie w nich uczestniczono, była to najprostsza droga łagodzenia złych emocji i przezwyciężania uczucia han²¹.

• 22 Porównaj Oh Kyonggeun Uczucie han…, s. 55.

20Chrześcijaństwo, które zaczęło docierać do Korei za pośrednictwem Chin, jest obecnie bardzo popularną religią – około 30% spośród obywateli kraju deklaruje się jako protestanci lub katolicy. Z perspektywy naszych rozważań warto zauważyć, że religia chrześcijańska pomagała kobietom stopniowo redukować uczucie han i łagodzić frustrację. Dzięki temu, że chrześcijaństwo zwracało uwagę na podmiotowość człowieka oraz odrzucało zasadę izolowania kobiet, stwarzało szanse ich społecznej aktywności. W konsekwencji dało realną możliwość pozbycia się dojmującego żalu oraz stopniową zmianę życia, dlatego też było popularne wśród Koreanek²².

• 23 Legendę tę opisuje także J. Rurarz, zobacz tejże Historia Korei…, s. 42-43.

22Jedną z najbardziej znanych w Korei jest legenda Danguna opowiadająca historię założenia państwa. Bóg-władca nieba miał syna z nieprawego łoża o imieniu Hwanung, który bardzo fascynował się ziemią i często na nią spoglądał. Za pozwoleniem ojca zszedł więc któregoś dnia i założył Boskie Miasto w rejonie Gór Teabaek (tereny dzisiejszej Korei Północnej). Mieszkańcy ziemi: tygrys i niedźwiedź żyli w tych czasach w jaskini nieopodal i bardzo chcieli zamienić się w ludzi. Prosili więc Hwanunga o pomoc. Syn Boga zaproponował im, że jeśli przez 100 dni nie opuszczą jaskini, będą jedli wyłącznie czosnek i piołun, to w nagrodę otrzymają ludzką postać. Po 21 dniach okazało się jednak, że tygrys nie wytrzymał i zrezygnował, ale niedźwiedź został zwycięzcą. W nagrodę przemienił się w kobietę nazwaną Ungnyeo. Kobieta-niedźwiedź bardzo pragnęła potomstwa, więc Hwanung na jej prośby stał się na jakiś czas mężczyzną i założył z nią rodzinę. Z ich związku urodził się Dangun i to on stał się założycielem państwa²³.

• 24 Największe ograniczenia praw kobiet rozpoczęły się od momentu przyjęcia zasad neokonfucjanizmu pod (...)

23Kobieta z legendy jest czytelnym symbolem siły i wytrzymałości – przejście przez 100 dni próby to dowód jej wytrwałości. Natomiast mężczyzna to ten, który zszedł z nieba, co tłumaczy jego dominującą pozycję. Na pamiątkę wydarzenia, 3 października, Koreańczycy obchodzą „Święto otwarcia nieba”, zaś czosnek jest do dziś najbardziej popularną przyprawą kuchni koreańskiej. Oh zwraca uwagę, że kobieta-niedźwiedź stała się władczynią ziemi i matką narodu, co jest dowodem na to, że nie zawsze kobiety żyły uwięzione w surowych zasadach obyczajowych i ograniczeniach. Jednak z biegiem czasu ich pozycja społeczna zaczęła się zmieniać, traktowano je coraz bardziej bezwzględnie, a to powodowało narastanie hanu kobiet ²⁴.

• 25 Zob. Oh Kyonggeun Uczucie han…, s. 125.

24Spośród legend, które pokazują han Koreanek, warto przywołać historię kilkunastoletniej wdowy zwabionej do domu zmarłego nagle niedoszłego męża (zmarł zanim doszło do zaślubin). Chciwa rodzina zmusiła nieszczęsną, by dowiodła, że jest porządną żoną, która we właściwy sposób czci pamięć i opłakuje stratę. Młoda wdowa codziennie modliła się więc nad grobem i głośno rozpaczała. Zgodnie ze zwyczajem takie zachowanie było dla władz dowodem jej cnoty i stanowiło powód zwolnienia członków rodziny od płaceniu podatków. Kobieta przychodziła na grób codziennie i zalewała się łzami, aż pewnej nocy została wciągnięta do grobu. Służąca – świadek zajścia, próbowała złapać ją za rękę, ale pozostał jej tylko trójkąt z rękawa sukni, który nagle zamienił się w pięknego motyla i odfrunął, uwalniając się od smutku²⁵. Historia wdowy przekazuje prawdę o tym, że kobiety były zmuszane do spełniania oczekiwań tych, od których były zależne.

• 26 Tamże, s. 126. Historia przypomina fabułę ballady To lubię Mickiewicza, a także postać Pasterki z I (...)

25Grób u Koreańczyków miał zawsze duże znaczenie symboliczne, uznawany był za miejsce graniczne spotkania żywych i umarłych. Motyw błąkania się ducha niemogącego opuścić krainy doczesności, wykorzystuje XV-wieczna historia zatytułowana Opowiadanie o grze Jeopo w Świątyni Wszelkich Nieszczęść zapisana w Mitach Geumo z 1450 roku. Jest to opowieść o młodej dziewczynie zabitej przez japońskich piratów. Nie zaznała miłości za życia, więc po śmierci musiała przebywać uwięziona w grobie, ponieważ nie mogła od razu trafić do nieba. Młody mężczyzna, który podczas spaceru przypadkowo dotarł na miejsce pochówku kobiety, bardzo się wzruszył jej historią i jej żałował. Tej samej nocy pojawiła się u niego powabna nieznajoma, szybko więc uległ jej czarowi i spędzili razem noc. Gdy rano kochanka chciała pokazać swój dom, zaprowadziła chłopaka do grobu. Zdziwionemu wyjaśniła wówczas, że ich upojna noc była dla niej bardzo ważna, ponieważ uwolniła ją od klątwy i dała możliwość, by nareszcie opuściła ziemię i udała się w zaświaty. Dzięki młodzieńcowi uwolniła się od hanu, a mężczyzna spełnił rolę szamana. Zaspokajając pragnienie miłości zbłąkanego ducha, uspokoił go i uwolnił od przekleństwa ²⁶.

• 27 Zob. Oh Kyonggeun Uczucie han…, s. 128.

26Wspominaliśmy o trudnym położeniu koreańskich kobiet, które przez ponad pięć wieków żyły w całkowitym posłuszeństwie i społecznej izolacji. Musiały tłumić emocje, ponieważ nie wolno im było głośno mówić tego, co myślą ani też sprzeciwiać się woli starszego. Większość znosiła nałożone obowiązki, ponieważ uważały, że surowa zasada jest zgodna z prawem natury. W przeciętnej rodzinie problemy były więc podzielone na to co, należy do męża, czyli wszystkie sprawy załatwiane na zewnątrz, zaś to, co tyczyło spraw wewnątrz rodziny, należało do kobiety. W tym zakresie mąż starał się uznawać autorytet żony²⁷. Często jednak dochodziło do wykorzystywania przez mężczyzn przewagi, a ciągłe ukrywanie emocji oraz wymóg posłuszeństwa nie tylko w stosunku do męża, lecz także ojca, matki lub teściowej, potęgowały han u Koreanek.

• 28 Alfabet koreański został stworzony sztucznie jako jedyny na świecie. Zlecił to w XV wieku król Sejo (...)

28Przedstawimy najbardziej znane utwory pisane hanem. Były one utrwalone pismem, które obecnie jest obowiązującym alfabetem koreańskim, z którego wszyscy są dumni i co roku, 9 października, obchodzą z tej okazji specjalne święto²⁸.

• 29 Kobiety w Korei mogły się oficjalnie kształcić dopiero pod koniec XIX wieku, gdy państwo otworzyło (...)

29W większości przypadków nie znamy nie tylko daty powstania utworu, ale też nazwisk autorek, ponieważ o „tych” sprawach nie mówiło się głośno. Można określić jedynie ramy czasowe wierszy oraz niekiedy imię niektórych autorek. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden fenomen literatury kobiecego hanu, który polegał na tym, że utwory te najczęściej pisały kobiety uprawiające zawód gejsz (po koreańsku gisaeng). Należały one do najniższej grupy społecznej, jednak ponieważ na co dzień towarzyszyły szlachetnie urodzonym mężczyznom, słuchały uczonych sporów i dyskusji, szybko przyswajały wiedzę. Były więc nie tylko piękne, lecz też dobrze wykształcone. Poza tym od wczesnej młodości specjalnie przygotowywano je do przyszłego zawodu. Uczyły się śpiewu, tańca, chińskiego pisma i zasad etykiety. Umiały czytać i pisać w alfabecie zastrzeżonym dla dobrze urodzonych, a poziom ich edukacji był wielokrotnie wyższy niż Koreanek ze szlacheckich domów, które miały zapewnione skromne wykształcenie – uczone były bowiem przez ojca, brata lub starszego mężczyznę cieszącego się w rodzinie autorytetem tzw. uczonego męża²⁹.

• 30 Zob. Oh Kyonggeun Uczucie han…, s. 134-136. Fragmenty niektórych wierszy w języku polskim zamieszcz (...)

34Spośród znanych z imienia autorek warto wymienić także Hongnang (żyjącą w XVI wieku) oraz Maechang (z przełomu XVI i XVII wieku). Były tak samo zdolne i nieszczęśliwe jak Hwang Jini. Pisały podobnie: o porzuceniu, smutku, nadziei i ciągłym czekaniu. Znały zasady tworzenia poezji, ich utwory charakteryzuje wysoki poziom artystyczny – są nie tylko świadectwem hanu, ale też dowodem kunsztu autorek³⁰. Musimy również pamiętać, że tematem ich wierszy było zagadnienie w konfucjańskim społeczeństwie praktycznie nieistniejące, o którym nie mówiło się publicznie ani nie pisało, gdyż nie było miejsca na miłość w surowym obyczaju. To zatem koreańskie gisaeng jako pierwsze mówiły o sprawach, które większość uznawała za niegodne uwagi. Anonimowe i lekceważone kobiety, sublimując swój ból, stawały się więc pionierkami opisywania różnych odcieni miłości.

• 31 Nie wiemy dokładnie, czego dotyczył spór ojca i syna. Znane są wersje mówiące o istnieniu zwalczają (...)
• 32 Zob Oh Kyonggeun Uczucie han…, s. 142.

36Gdy dotykamy zagadnienia hanu kobiet w literaturze, warto także przywołać postać znaną z imienia i nazwiska – królową Hong żyjącą na przełomie XVIII i XIX wieku. Pamiętana jest bowiem z tego, że jako dojrzała kobieta zapisała, w formie pamiętników obejmujących okres od 1762 do 1805 roku, tragiczne wydarzenia z królewskiego dworu. Mają one formę czteroczęściowej serii autobiograficznych wspomnień pt. Hanjungnok [Memoriał zapisany w wolnym czasie]. Losy królowej były wyjątkowe – przeżyła niebywały dramat, gdy jej teść, król Yeongjo, w okrutny sposób zabił swojego 27-letniego syna – męża nieszczęsnej Hong. W czasie typowych dla koreańskiego lata upałów bezwzględny ojciec skazał Sado za nieposłuszeństwo na uwięzienie w drewnianej skrzyni do przechowywania ryżu, czekał potem na jego śmierć na dziedzińcu seulskiego zamku. Opis wydarzenia, zawarty w czwartej części wspomnień królowej, ma nie tylko wartość poznawczą, jest też dowodem wysokiego poziomu literackiego. Autorka szczegółowo przeanalizowała nie tylko psychikę ojca i syna, lecz także źródło ich konfliktu³¹. Zamieściła także uwagi na temat przyczyny tragedii, co w owych czasach było niezwykłe, ponieważ kobieta nie oceniała postępowania mężczyzny. Koreańczycy nazywają pamiętniki swojej królowej „książką napisaną krwawymi łzami”³².

• 33 Zob Oh Kyonggeun Uczucie han…, s. 107-109. Koreańczycy śpiewali tę pieśń w ważnych: smutnych i rado (...)

37Pisząc o kulturze popularnej, warto wspomnieć o najbardziej znanej wśród Koreańczyków pieśni Arirang, która w 2012 roku zapisana została na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Jest znana nie tylko w Korei Południowej, ale także Północnej, choć w obu krążą jej nieco odmienne wersje. Przez 300 lat była tak popularna, że stała się symbolicznym hymnem reprezentacji obu państw podczas igrzysk olimpijskich w Sydney w 2000 oraz w Atenach w 2004 roku. Najbardziej znana jest wersja Kyeonggi Arirang lub Seul Arirang. Najczęściej śpiewana zwrotka opowiada o smutnym rozstaniu dziewczyny z ukochanym. Jest w niej uraza z powodu zdrady, a także zabawne przekleństwo odrzuconej pod adresem niestałego kochanka: aby zabolały go nogi w trakcie marszu przez wzgórze Arirang. Jak zauważają badacze, wyśpiewane przekleństwo jest równocześnie paradoksalną nadzieją kobiety na odwrócenie losu. Pieśń do dziś ma dla Koreańczyków duże znaczenie – traktują ją jak symbol trudnego losu, a wzgórze kojarzone jest z przekraczaniem życiowych przeciwności i zwycięstwem³³.

• 34 W dalszej części tekstu będziemy stosowali pseudonim artysty – Sowol, na przemian z pełnym nazwiski (...)

38Najbardziej znany poeta koreański nazywał się Kim Jeongsik (1902-1934, Sowol to pseudonim literacki³⁴). Jego krótkie życie było pasmem dramatycznych doświadczeń sprzyjających powstawaniu hanu, który nadwrażliwy poeta sublimował w postaci przepojonych smutkiem wierszy. Sowol żył w czasach okupacji japońskiej, miał okazję osobiście poznać kraj wroga podczas krótkiego pobytu w Tokio, dokąd wyjechał na studia. Nie potrafił jednak odnaleźć się w obcym świecie i z poczuciem porażki wrócił do Korei. Jednak i tu nie czuł się do końca u siebie. Zmarł bardzo młodo z powodu przedawkowania narkotyków i alkoholu, którymi leczył samotność i rozczarowanie życiem.

• 35 Wiersze Kim Sowola zostały pięknie przetłumaczone i wydane w Polsce w roku 2005 w tomie Mgła jedwab (...)

40W wierszu Azalia, doskonale znanym wszystkim mieszkańcom Kraju Cichego Poranka, poeta zawarł charakterystyczne cechy uczucia han: paradoksalne pomieszanie uczuć żalu oraz smutku z powodu rozstania, a także nienawiść i miłość³⁵. Porzucona dziewczyna z wiersza zwraca się do odchodzącego kochanka, mówiąc, że rozrzuci mu na drogę płatki azalii, by lekko stąpał po kobiercu z kwiatów. W ostatniej strofie zapewnia także, że: „Choćby miała umrzeć, nie uroni łzy”. Nie mówi zatem wprost o żalu i smutku, nie rozpacza. Możemy jedynie domyślać się, co przeżywa, gdy rozrzuca płatki kwiatów na drogę. Z całej siły opanowuje emocje i próbuje zachować dystans. Pozwala odejść kochankowi, a urazę chowa głęboko w sercu. Jeden z krytyków, Oh Saeyeong, nazwał Azalię konfliktem dwóch struktur, co jego zdaniem jest charakterystyczną cechą wierszy Sowola. Struktura zewnętrzna pokazuje pogodzenie się dziewczyny z odejściem, mówi przecież spokojnie: „Pozwolę Ci odejść”, zaś wewnętrzna pokazuje, że tłumionym płaczem kobieta nie próbuje i jednocześnie próbuje skłonić do siebie odchodzącego – wtedy, gdy mówi: „Choćbym miała umrzeć, nie uronię łzy”. Dziewczyna w ten sposób sublimuje swój han – jej miłość z nią pozostanie, on spokojnie odejdzie, lecz może w ten sposób przekona go do powrotu.

• 36 Zob Oh Kyonggeun Uczucie han…, s. 155-160. Oh omawiał w swojej pracy publikację Oh Saeyeonga z 2003 (...)

41W wierszu Przyzywanie ducha mamy inny rodzaj sublimowania han. Po pierwszej lekturze wydaje się, że jest to utwór przygnębiający, pełen nieutulonego żalu, w którym mężczyzna wyraża smutek z powodu śmierci ukochanej. Oskarża się, że nie zdążył wyznać kobiecie swoich uczuć do niej, więc teraz ciągle woła jej imię. Podkreśla z mocą, że „choćby miał stać w tym miejscu i zamienić się w kamień”, będzie ją wzywał aż do śmierci. Sytuacja wydaje się paradoksalna – dziewczyny już nie ma, przywoływanie jest więc nielogiczne, nonsensowne. Jednak mężczyzna chce w ten sposób pozbyć się swojego smutku. Według Oh Saeyeonga w utworze tym, podobnie jak w Azalii, występuje podwójna struktura. W Przywoływaniu ducha obserwujemy bowiem konflikt psychologiczny między żalem z powodu śmierci ukochanej a samooskarżeniem, że tę śmierć się spowodowało (nie wyznał jej przecież, że ją kocha). Sposobem przezwyciężenia konfliktu jest zaprzeczanie, niezgoda na śmierć poprzez uparte przyzywanie imienia zmarłej. To próba docierania do świata istniejącego poza rzeczywistością, rodzaj transcendencji, która daje szansę przezwyciężenia hanu, jego sublimacji oraz chwilowego pokonania niedoskonałości życia³⁶.

• 37 Doświadczenia historyczne wynikają po części z geopolitycznego położenia zarówno Polski, jak też Ko (...)

42Wspominaliśmy na początku, że Polska i Korea są pozornie krajami bardzo odległymi kulturowo. Gdy przyjrzymy się dokładniej, dostrzeżemy jednak podobieństwa. Nie chodzi tylko o doświadczenia historyczne, które są zbliżone³⁷. Mamy na uwadze sposób rozładowywania napięć i bolesnych emocji. Przynosi ono bowiem wyjątkowe utwory, które, choć osadzone w innych realiach, mają wspólny rys.

• 38 Dalej będziemy używać tytułu w wersji skróconej: Wzniosłe tęsknoty, Wydawnictwo Literackie, Kraków (...)

43Skupimy się zatem na wybranych tekstach, by poszukać odpowiedzi na pytanie, czy istnieje połączenie między hanem a polską chroniczną tęsknotą? Przywołamy w tym celu fragmenty książki Przemysława Czaplińskiego Wzniosłe tęsknoty. Nostalgia w prozie lat dziewięćdziesiątych, która, mamy nadzieję, pomoże uporządkować zagadnienia³⁸.

• 39 Zob. P. Czapliński Wzniosłe tęsknoty…, s. 5-8.

44Czapliński zauważył we wstępie, że literaturę polską charakteryzuje chroniczna tęsknota za przeszłością – nostalgia, która jest skutkiem utraty. Konsekwencją takiej postawy jest ciągły żal za tym, czego już nie ma. Wynika z niej również założenie, że tylko w przeszłości możemy znaleźć pocieszenie. Tam znajdują się rzeczy, zjawiska, które utraciliśmy i za którymi obecnie tęsknimy. Badacz zwrócił również uwagę, że u starożytnych Greków nie istniała jeszcze „nostalgia”. Słowo to zostało utworzone w okresie nowożytnym z dwóch innych leksemów pochodzenia greckiego (nosteo i algos). Oznaczało ono wówczas „pragnienie powrotu”, nie było w nim jeszcze bólu. Natomiast współcześnie nostalgia nabrała szerszego znaczenia i oznacza nie tylko tęsknotę za ojczyzną, ale też za tym, co przeszłe, czego nie ma. We współczesnym znaczeniu słowa zawiera się przede wszystkim tęsknota – za czasem, który minął, utraconą młodością lub ideałem. Podstawowa różnica między greckim a obecnym rozumieniem polega więc na tym, że starożytni rozumieli nostalgię jako „ocalający powrót”, zaś współcześni rozumieją ją jako „ocalającą tęsknotę”, ponieważ daje chwilowe pocieszenie. Zdaniem Czaplińskiego, tęsknimy za czymś nie dlatego, że było idealne, ale z samego powodu utraty. Coś staje się ważne nie dla wartości, lecz z powodu niemożności osiągnięcia, a to powoduje wzniosłość nostalgii³⁹.

• 40 Wybraliśmy tylko trzy książki autora z powodu ograniczeń rozmiaru niniejszego tekstu.
• 41 Zob. P. Czapliński Wzniosłe tęsknoty…, s. 57-58.

46Przywołamy trzy powieści autora: Nagi sad, Kamień na kamieniu i Widnokrąg⁴⁰. Wszystkie opowiadają bowiem o uporczywej tęsknocie, opisują zmagania z bólem oraz sposoby godzenia się z nim. To historie bardziej „do słuchania”, gdyż czytając, czujemy, jakbyśmy słuchali ustnej relacji. Czapliński uważa, że należą one do porządku kultury oralnej, nie zaś pisanej. Z pozoru banalne mówienie bohaterów należy do porządku archetypu. Przez „mówienie o niczym” bohaterowie uwznioślają zwykłość i niezwykłość codzienności. Każdy z nich, snując swoją opowieść, dotyka istoty życia, w które wpisany jest ból i krótkie chwile nadziei jego pokonania⁴¹.

• 42 Warto zaznaczyć, że matka, chcąc oszczędzić swoje dzieci, nie zaprzątać im głowy swoją osobą, nie z (...)

48Gdy uważnie przeanalizujemy sytuację bohatera Myśliwskiego, dostrzeżemy podobieństwo jego doświadczeń do koreańskich bohaterów dotkniętych hanem. Nagi sad kojarzy się z niezwykłą powieścią współczesnej pisarki koreańskiej Shin Kyungsook Zaopiekuj się moją Mamą. We wzruszający sposób opowiada historię spóźnionego dojrzewania do miłości. Dwie córki i trzej synowie próbują odnaleźć zaginioną na jednej ze stacji seulskiego metra starszą matkę. Kobieta znika nagle, jakby świadomie wycofuje się z zabieganego życia dorosłych dzieci⁴². Wszyscy gorączkowo próbują ją odnaleźć. Jednocześnie do każdego dociera prawda o tym, jak niewiele lub zgoła nic o matce nie wiedzieli. Egoistycznie grzali się w cieple jej miłości, nic nie dając w zamian. Narracja powieści podzielona jest na sekwencje wspomnień córek i synów, którzy zaczynają rozumieć swoje błędy, żałują wybuchów, zaniedbań i braku miłości. Mamy w utworze paradoksalną sytuację – bohaterowie dojrzeli do miłości wtedy, gdy matki już nie było. Nastąpiła sublimacja hanu, ale za cenę utraty. Pozostała tęsknota i ból, z którym musieli się pogodzić. Przyszła mądrość, lecz za wysoką cenę.

• 43 Powieść ta nie została jeszcze przetłumaczona na język polski.

50Czuła relacja ojca i syna opisana przez Myśliwskiego, czytelnikowi znającemu współczesną koreańską prozę przypomina powieść Ha Geunchan Dwa pokolenia męki⁴³. To historia ilustrująca dramatyczne doświadczenia dwóch wojen, jakie przeżyli Koreańczycy w XX wieku. Bezręki ojciec, który został inwalidą w okresie okupacji japońskiej, czeka na powrót syna służącego w wojsku podczas wojny koreańskiej. Stary cieszy się, że po powrocie będzie miał pomoc w pracy na roli i nareszcie odpocznie. Na dworcu odkrywa straszną prawdę – jego syn podczas służby wojskowej stracił nogę. W momencie, gdy młody traci także nadzieję i siły, bo nie może pokonać przeszkody w drodze do domu, w ojcu budzi się wola walki. Bierze syna na plecy i pociesza, że razem mogą więcej, bo uzupełniają się w swoim kalectwie. Historia pokazuje bohaterów w sytuacji granicznej. Nie poddają się oni jednak i z determinacją podejmują walkę z życiem o życie… To także ilustracja, jak Koreańczycy akceptują han i szukają sposobów jego złagodzenia, wysublimowania.

• 44 W. Myśliwski Kamień na kamieniu, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 40.

52Szymon Pietruszka z Kamienia na kamieniu, którego historii zaczynamy słuchać, gdy próbuje dokończyć budowę rodzinnego grobowca, jest uniwersalnym symbolem dochodzenia do prawdy o życiu i sobie samym. Zadziorny, ciekawy świata chłopak przez długi czas chciał uciec od swojego chłopskiego pochodzenia i przeznaczenia. Jednak paradoksalnie na starość czuje się najlepiej w roli strażnika podupadłego gospodarstwa. Cechą bohatera, która wzbudza u słuchacza-czytelnika największą sympatię jest żywotność oraz apetyt na życie. W zabawnych, czasami smutnych opowieściach to ono wygrywa. Wspominając siebie z czasów młodości, Pietruszka mówi w sposób zwyczajny i szczery ważną prawdę, że „żyć jest być może jedenastym przykazaniem, którego Bóg zapomniał obwieścić”⁴⁴. Życie oraz ziemia stanowią zatem najwyższą wartość, a zrozumienie tego jest jak iluminacja i wniknięcie w tajemnicę bytu. Znowu jednak dotarcie do prawdy przychodzi za późno i ma gorzki smak utraty.

• 45 Zob. P. Czapliński Wzniosłe tęsknoty…, s. 60.
• 46 Zob. A. Bronikowska-Balewska Widnokrąg – ojcowska sztuka opowieści, w: O twórczości Wiesława Myśliw (...)

53W Widnokręgu, kolejnej wielkiej powieści o przenikaniu tajemnicy życia oraz dojrzewaniu do pełni, Myśliwski próbuje zrozumieć iluzję, jakiej ulegamy na chwilę, gdy zdaje nam się, że możemy porzucić miejsce, do którego należymy. Szybko zaczynamy jednak rozumieć, że nie da się od siebie uciec, a przywiązanie do miejsca nosimy wewnątrz, jak stygmat⁴⁵. Oto Piotr, który wyruszył ze wsi do miasta i próbował przekroczyć swoją linię widnokręgu, w dojrzałym życiu dociera do tajemnicy, dostrzegając, że zatoczył koło: wrócił do miejsca, do którego należał. Jako młody chłopak chciał zrozumieć iluzję zjawiska linii widnokręgu, jako dojrzały mężczyzna, uświadomił sobie, że nosi ją także w sobie, bo jest jego częścią. Pojął, na czym polega istota życia, w którym cierpienie i rozpacz mają ukryty sens. W symbolicznej scenie, gdy dorosły Piotr przyjeżdża w rodzinne strony ze swoim synkiem Pawłem i staje przy schodach, które łączą się z pamięcią o zmarłym ojcu, nagle zaczyna czuć, co to znaczy być rodzicem. Jest na symbolicznym miejscu, w którym tyle razy stał jako chłopiec i dopiero po wielu latach od śmierci zaczyna rozumieć ojca. Zdaje sobie również sprawę, że teraz to on musi budować więź z Pawełkiem i opowiadać mu ich własne historie⁴⁶.

• 47 Książki te, podobnie jak powieść Dwa pokolenia męki, której pierwsze koreańskie wydanie przypada na (...)

54Postawa Piotra i Szymona, ich stosunek do życia, przypomina wybory koreańskich bohaterek powieści Jo Jungrae Czerwona gleba i Dusza jałowej ziemi. Kobiety, pomimo bolesnych doświadczeń: okupacji japońskiej, wojny oraz straty najbliższych, nie poddają się cierpieniu, podobnie jak Szymon. Wychowują pozostałe przy życiu dzieci i wnuki, opiekują się ziemią, nie ustają w walce o codzienność: dbają o dom, sad i ogród. Sublimują swój han, godząc się z tym, co przynosi los, podkreślają w ten sposób wartość życia oraz akceptują wpisane w nie cierpienie i stratę⁴⁷. Jak Piotr dla Pawła, one stają się dla pozostałych przy życiu dzieci symbolem ciągłości.

• 48 Mamy na uwadze Hanemanna i Krótką historię pewnego żartu S. Chwina, Śpiewaj ogrody P. Huelle, Białe (...)
• 49 Warto byłoby przeanalizować, w jaki sposób Polacy sublimują swój ból, nie okazując tego.
• 50 W. Myśliwski Widnokrąg, Muza, Warszawa 1996, s. 588.

55Opisaliśmy zjawisko han, pokazując, w jaki sposób przejawia się w koreańskiej kulturze wspólnej i uprawnionej. Próbowaliśmy zilustrować podobieństwa pomiędzy wybranymi powieściami Myśliwskiego, a koreańskim „osadem duszy” w literaturze. Z uwagi na formalne ograniczenia zagadnienie nie zostało dostatecznie opisane. Warto byłoby zastanowić się także nad powieściami Stefana Chwina, Pawła Huelle, Andrzeja Stasiuka, które równie głęboko traktują o utracie i są specyficznym świadectwem zmagań z bólem oraz odnajdywaniem sensu⁴⁸. Mamy jednak nadzieję, że rzuciliśmy światło w mrok odległej kultury. Pokazaliśmy, że mimo dystansu, w sytuacjach granicznych sposoby reakcji nie mają ograniczeń, są podobne, choć czasami różne tak, jak odmienne są nasze „skrypty kulturowe”⁴⁹. Można więc dzielić bohaterów na tych, którzy już doświadczyli oraz tych, którzy wciąż mają przed sobą cierpienie, smutek oraz pogodzenie się z nim. Myśliwski wie, jak jest, zwłaszcza gdy pisze o rozpaczy jak o „dumnym i cierpliwym związku człowieka z samym sobą”⁵⁰. Na koniec zacytujemy fragment z wiersza Sowola pt. Mgła jedwabna. Odda być może lepiej nastrój melancholii i smutku kraju, w którym zimy są podobnie przykre i w którym w podobny sposób tęskni się za tym, co bezpowrotnie utracone, a zrozumienie tego przychodzi razem ze stratą: