• 1 W moim tekście wymienne stosuję termin „gra komputerowa” i „gra wideo” ze względu na niepełny chara (...)
• 2 R. Kochanowicz „Cybernetyczne doświadczenia” – fabularyzowane gry komputerowe w perspektywie hermen (...)
• 3 R. Kochanowicz „Cybernetyczne doświadczenia”…, s. 121.

1Niniejszy tekst stanowi próbę zarysowania szerszego problemu badawczego, który można określić jako hermeneutykę gier wideo. Na polskim gruncie najważniejszy i zarazem najkrótszy artykuł poświęcony temu zagadnieniu, napisany przez Rafała Kochanowicza, dotyczy gier fabularyzowanych². Odwołując się do Niaetzscheańskiego nominalizmu, badacz zakłada, że gry komputerowe można traktować na równi z innymi formami dyskursywnymi, a ich tekstowe światy dzięki interpretacji funkcjonują tak samo jak np. ich literackie odpowiedniki³. Kochanowicz pisze, że:

• 5 J. Horowitz Murray Hamlet on the Holodeck, The MIT Press, Cambridge 1997, s. 143-144. Stanowczej kr (...)
• 6 Por. O. Tapio Leino Emotions In Play: On the constitution of emotion in solitary computer game play(...)

2Mimo że Kochanowicz pisze głównie o grach fabularyzowanych, nie będzie nadużyciem rozszerzenie jego tezy o interpretacji na gry wideo w ogóle czy przyjęcie, że granica gatunkowa: fabularyzowane/niefabularyzowane, również zalicza się do kompetencji hermeneutycznych odbiorcy, o czym dobitnie świadczy odczytanie przez Jannet Murray gry Tetris jako wyrazu stanu społeczeństwa amerykańskiego lat 90⁵. Poza argumentami na temat interpretacji Kochanowicz wskazuje na kluczowy moment hermeneutycznego ujęcia gier wideo, wychodzącego od fikcjonalności ich opowieści, a zatem od ich świata przedstawionego. Literaturoznawcy to stwierdzenie wydaje się oczywiste, wszakże w obszarze międzynarodowych game studies kwestia fikcjonalności wirtualnych światów okazuje się wyjątkowo problematyczna. Dla przykładu, dwaj uczniowie klasyka badań nad grami wideo Espena Aarsetha: Olli Tapio Leino i Daniel Vella, w swoich pracach doktorskich twierdzą, że wirtualne światy stanowią rozszerzenie faktyczności światów realnych⁶. Przywołani badacze konstruują swoje tezy, sięgając do fenomenologii w ujęciu takich filozofów jak: Edmund Husserl, Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre, Maurice Merleau-Ponty, Paul Ricœur czy Hans-Georg Gadamer.

• 7 Por. V.-M. Karhulahti Hermeneutics and Ludocriticism, „Journal of Games Criticism” 2015 Vol. 2, Is. (...)
• 8 J. Arjoranta Real-Time Hermeneutics Meaning-Making in Ludonarrative Digital Games, Jyväskylä Univer (...)
• 9 Por. J. Tuomas Harviainen A Hermeneutical Approach to Role-Playing Analysis, „International Journal (...)
• 10 Por. J. de Mul The game of life. Narrative and ludic identity formation in computer games, w: Handb (...)
• 11 Por. M. Sicart The Ethics of Computer Games, The MIT Press, London 2009. A także: M. Sicart Play Ma (...)
• 12 Zob. D. Zahavi Self and other: The limits of narrative understanding, w: Narrative and understandin (...)
• 13 Por. Podsumowanie analizy wiersza Adama Ważyka: „[…] w tej sprawie poeta zdaje się zgadzać z Sartre (...)

3Oprócz projektów zorientowanych fenomenologicznie funkcjonują również opracowania, których autorami są współpracujący ze sobą Veli-Matti Karhulahti7 i Jonne Arjoranta8, odwołujące się głównie do hermeneutyki Gadamerowskiej oraz do wcześniejszych klasyków hermeneutyki, jak Friedrich Schleiermacher czy Wilhelm Dilthey. Do prac Ricœura odnosi się natomiast J. Tuomas Harviainen, który zajmuje się jednak głównie grami typu LARP9 (Live Action Role Playing), a nie grami wideo. Do koncepcji tożsamości narracyjnej Ricœura odwołuje się bezpośrednio Jos de Mul, który proponuje wprowadzić pojęcie tożsamości ludycznej, twierdząc, że gry komputerowe zasadniczo różnią się od narracji10. Na podstawie hermeneutyki Gadamerowskiej powstała natomiast książka Miguela Sicarta poświęcona problemom etyki w grach wideo11. Warto jedynie wspomnieć, że badacze sięgający do Ricœura powołują się w swoich pracach na krytykę jego teorii tożsamości narracyjnej przeprowadzoną przez Dana Zahaviego12. Zahavi wskazuje na ograniczenia wynikające z przyjmowania Ricœurowskiego ujęcia tożsamości, a jego krytyka opiera się na założeniu, że struktury narracyjne nie są w stanie ująć tożsamości w jej najbardziej podstawowym i pierwotnym sensie. Pod tym względem jego stanowisko zbliża się do tezy Ryszarda Nycza przedstawionej w Poetyce doświadczenia¹³.

• 14 Wskazuję na Kochanowicza jako badacza, który problematyzuje interpretację gry w myśl hermeneutyki – (...)
• 15 R. Kochanowicz „Cybernetyczne doświadczenia”…, s. 122.
• 16 Por. P. Ricœur Konflikt hermeneutyk: epistemologia interpretacji, przeł. J. Skoczylas, w: tegoż Egz (...)
• 17 Zob. R. Kochanowicz „Cybernetyczne doświadczenia”…, s. 123-125.
• 18 Tamże, s. 126.
• 19 Tamże, s. 126-127.
• 20 R. Kochanowicz Fabularyzowane gry komputerowe…, s. 44-45.
• 21 Zob. T. Boellstorff Dojrzewanie w Second Life. Antropologia człowieka wirtualnego, przeł. A. Sadza, (...)
• 22 Zob. F. Mäyrä An Introduction to Game Studies. Games in Culture, Sage, London 2008.
• 23 Zob. M. Filiciak Wirtualny plac zabaw. Gry Sieciowe i przemiany kultury współczesnej, Wydawnictwa A (...)
• 24 Zob. J. Stasieńko Alien vs Predator? Gry komputerowe a badania literackie, Wydawnictwo Naukowe Wyżs (...)
• 25 Zob. D. Urbańska-Galanciak Homo players. Strategie odbioru gier komputerowych, Wydawnictwa Akademic (...)
• 26 Zob. R. Bomba Gry komputerowe w perspektywie antropologii codzienności, Wydawnictwo Adam Marszałek, (...)
• 27 Zob. P. Kubiński Gry wideo. Zarys poetyki, Universitas, Kraków 2016.

4W swoim projekcie hermeneutyki gier wideo przyjmuję za punkt wyjścia myśl Paula Ricœura, co zbliża mnie bardziej do rozważań Kochanowicza¹⁴ niż do propozycji zagranicznych badaczy z kręgu game studies. Polski autor porusza w swoim artykule kluczową kwestię dwóch stylów hermeneutycznych: zawierzenia i podejrzliwości¹⁵, o których pisał Ricœur jako dwóch uzupełniających się drogach interpretacji¹⁶. Dla Kochanowicza style hermeneutyki stanowią analogię dla poczynań gracza w grze – dlatego traktuje on zawierzenie jako podporządkowanie się zasadom, normom etycznym, kulturowym etc., natomiast podejrzliwość jako sprzeciw wobec strategii mających na celu manipulowanie graczem i podporządkowanie jego działań zamysłowi twórców gry¹⁷. Przedstawione rozumienie dwóch stylów hermeneutycznych jako elementów rozgrywki i działań gracza jest oczywiście bardzo ciekawe, tymczasem mój projekt hermeneutyki gier wideo będzie zorientowany raczej na te dwa style jako dwie uzupełniające się, a nie wykluczające praktyki badawcze pomocne w analizie i interpretacji gier. Kochanowicz twierdzi również, że specyfika gier wideo wymaga modyfikacji dwóch stylów hermeneutycznych ze względu na to, że gry coraz częściej wprowadzają „wirtualny tragizm”¹⁸, czyli stawiają graczy w sytuacjach bez wyjścia, w których muszą oni dokonywać wyborów wbrew sobie, poddając się dyrektywom tekstu¹⁹. Trzymając się klasycznego, Ricœurowskiego znaczenia owych dwóch stylów hermeneutyki, niekoniecznie trzeba je modyfikować, warto wszakże zwrócić uwagę na wskazany przez Kochanowicza istotny aspekt teatralności gier wideo. Co więcej, polski badacz w swojej książce wprowadził już wcześniej kategorię marionetki/wirtualnej kukiełki²⁰, pozwalającą uniknąć problematycznych – ze względu na metafizykę obecności²¹ – pojęć, takich jak np. awatar czy cyberciało. Projekt hermeneutyki gier wideo jest nastawiony właśnie na wykorzystanie dostępnych pojęć czy kategorii literaturoznawczych (teatrologicznych, kulturoznawczych etc.) czy teoretycznoliterackich, podstawowym jego założeniem jest bowiem to, że gry komputerowe można z powodzeniem analizować i interpretować przy użyciu teorii i pojęć z dziedziny nauk humanistycznych, bez konieczności bezpośredniego badania ich mechaniki, kodu czy aspektów technologicznych z nimi związanych. Medialność gier nie stanowi zatem przeszkody w zorientowanym na tekstualność gry projekcie hermeneutyki gier wideo. Przyjmuję za punkt wyjścia refleksję Paula Ricœura, ponieważ w licznych swoich opracowaniach dotyka on problemów, które wydają się kluczowe dla analizy i interpretacji gier. Można do nich zaliczyć: namysł nad interpretacją symboli, tekstów, metafor, nad budowaniem narracji, działaniem w tekście, dialektyką rozumienia i wyjaśniania, a także nad problematyką tożsamości, wreszcie, nad kwestią utopii i ideologii. Te węzłowe punkty w myśli Ricœura wiąże nić refleksji etycznej i postawa teoretycznej otwartości na różne stanowiska badawcze, znajdziemy tu bowiem nie tylko odniesienia do klasycznej teorii literatury, myśli strukturalnej i poststrukturalnej, ale także do antropologii i etnografii, psychoanalizy, marksizmu etc. Zaskakujące jest to, że wśród legionu badaczy gier wideo z kręgu game studies (poza wyjątkami, jak Arjoranta, Vella czy Harviainen) próżno szukać myślicieli odwołujących się do Ricœura. Zupełnie pomijają go Sicart, Frans Mäyrä²², Sherry Turkle, Espen Aarseth, Jesper Juul, Gonzalo Frasca, Tom Boellstorff, Mary-Laure Ryan etc. Nie wspominają o nim również badacze polscy, jak np. Mirosław Filiciak²³, Jan Stasieńko (jeden przypis – i to nie bezpośredni²⁴), Dominika Urbańska-Galanciak²⁵, Radosław Bomba²⁶ czy Piotr Kubiński²⁷. Wymienieni badacze nie popełniają oczywiście błędu, nie odnosząc się do myśli Ricœura, nie jest to w żadnym wypadku z mojej strony czyniony ich tekstom zarzut, chciałbym tylko podkreślić, że Ricœur i jego hermeneutyczne rozważania nie znalazły się, jak dotąd, w orbicie zainteresowań badawczych znawców gier.

• 28 W tym miejscu widać wyraźną różnicę między założeniami hermeneutyki Sicarta czy Arjoranty, a stanow (...)
• 29 J. Culler Teoria literatury. Bardzo krótkie wprowadzenie, przeł. M. Bassaj, Prószyński i S-ka, Wars (...)

5Mimo wielu definicji gier wideo wypracowanych przez przywołanych wcześniej badaczy wybór jakiejkolwiek z nich wydaje się – przynajmniej z perspektywy literaturoznawstwa i hermeneutyki – zbędny²⁸. Jeżeli traktujemy gry na równi z innymi tekstami kultury, to ścisłe ich definiowanie napotyka ten sam problem, który pojawił się dekady wcześniej w teorii literatury, a który dotyczył pytania o to, czym jest literatura. Odpowiedź na pytanie o to, czym jest gra, będzie zatem podobna do odpowiedzi, jakiej udzielił Jonathan Culler na pytanie o to, czym jest literatura: gry to teksty, które badacz określi jako gry (przez analogię: literatura jest tym, co określimy jako literaturę, chwasty to te rośliny, których ogrodnik nie chce widzieć w swoim ogrodzie)²⁹. Hermeneutyka gier komputerowych będzie zatem stała na stanowisku, że to od interpretatora zależy, czy określi dany tekst kultury jako grę komputerową, czy też jako grę w ogóle, ponieważ tworzenie sztywnych wyznaczników i strukturalnych podziałów czy typologii zawsze już opiera się na mechanizmie egzekwowania władzy wobec omawianych tekstów i, koniec końców, staje się praktyką polityczną.

• 31 W tym miejscu idę o krok dalej niż Arjoranta, który również odnosi się do tej konstatacji Gadamera. (...)
• 32 Deus Ex: Bunt Ludzkości, prod. Eidos Montreal, Cenega Poland, Polska 2011.

7Ta teza Gadamera, wysnuta z badań nad metaforycznym funkcjonowaniem pojęcia gry w języku, skłania nas do przemyślenia fenomenu gry komputerowej, którego, wedle tej analizy ejdetycznej, nie da się sprowadzić do podmiotowości grającego. Powtórzmy tę tezę, aby podkreślić jej wydźwięk: Właściwym podmiotem gry komputerowej nie jest subiektywność gracza. Co więcej, gra nie potrzebuje gracza, aby mogła być rozgrywana³¹. Gadamer pokazuje, że język mówiący o grze od zarania dziejów wcale nie kieruje się ku podmiotowości grającego w nią podmiotu, ale że jest on raczej nastawiony na jej sens medialny (w znaczeniu zwrotnej strony czasownika). Teza, że podmiotem gry komputerowej nie jest gracz, wydaje się kontrowersyjna, ujawnia wszakże bardzo ważny aspekt gry w ogóle, a tym bardziej gry komputerowej: że właściwym jej podmiotem jest ona sama wraz ze swoimi mechanizmami, które rozgrywają się niezależnie od subiektywności grającego. Przykład: w grze Deus EX: Bunt Ludzkości32 gra toczy się bez względu na to, czy ja jako subiektywność, podmiot czy gracz gotuję obiad, umieram, dłubię w nosie czy myślę o własnej egzystencji. Grze Deus EX: Bunt Ludzkości nie jestem do niczego potrzebny, rozgrywa się ona, kiedy mnie nie ma, o czym dobitnie świadczy fakt, że może ona działać niezależnie od tego, czy podłączone są do niej narzędzia mojej ingerencji, pozwalające jej zarazem wysyłać mi informacje zwrotne. Mogę odłączyć klawiaturę, mysz, monitor, głośniki etc., a ona nadal, nieubłaganie będzie się toczyć, całkowicie poza moją subiektywnością. Tym, czego gra komputerowa potrzebuje, są, technicznie rzecz ujmując, minimalne wymagania sprzętowe pozwalające ją uruchomić, poza nimi podmiot-gracz jest absolutnie nieistotny. Gadamer postuluje, aby gry nie rozumieć jako działania, ponieważ sam medialny sens realizuje się w niej poza mną, jej istotą jest bowiem nieustanne powtarzanie ruchu tam i z powrotem:

• 35 P. Ricœur Język, tekst, interpretacja, przeł. P. Graff, K. Rosner, PIW, Warszawa 1989, s. 278.

10Zwróćmy uwagę, że owo zwolnienie gracza z wysiłku polega według Gadamera nie na fizycznym uwolnieniu go od trudności, ale na uwolnieniu go od własnego jestestwa, od własnego bycia. Można odnieść to spostrzeżenie do gry komputerowej. W grze Deus Ex: Bunt Ludzkości owa powtarzalność i odnawialność gry będzie się spełniać w ciągłym strzelaniu do przeciwników, ogłuszaniu ich lub skradaniu się, albo na kombinacji tych powtarzalnych elementów, nie wspominając już o powtarzalności zapewnionej od pierwszego momentu przez ustanowione w grze reguły, do których gracz musi się – siłą rzeczy – dostosować. Teoria Gadamera w jasny sposób pozwala na wyraźne rozgraniczenie właściwej grze powtarzalności, mechaniki – jej sensu medialnego, który nie angażuje bycia do wysiłku egzystencjalnego, od tego, co będzie przedmiotem moich dalszych rozważań, czyli sensu wynikającego właśnie z zaangażowania bycia w wysiłek rozumienia. Do tych założeń odnosi się Ricœur w swojej refleksji na temat relacji między grą i przedstawieniem świata, które zawsze już jest przedstawieniem określanym przezeń jako „igrające”³⁵. W tym znaczeniu gra jest już zawsze elementem każdego przedstawienia, ponieważ stanowi część samego procesu rozumienia, który jest efektem dialektyki fikcji i reprezentacji. Ricœur pisze:

• 37 R. Kochanowicz Fabularyzowane gry komputerowe…, s. 146.
• 38 J. Juul Half-Real. Video Games Between Real Rules and Fictional Worlds, The MIT Press, Cambridge 20 (...)
• 39 Tamże, s. 166.
• 40 Tamże, s. 164-165.

11Badacz pokazuje, że oddanie się grze, czyli uwolnienie się od własnego bycia, jest poddaniem się określonemu obszarowi znaczeń. Hermeneutyka gier wideo musi opierać się na tej tezie, ponieważ pozwala ona na wskazanie specyficznej zbieżności między literaturą jako grą z jednej strony i grą jako literaturą z drugiej. Na takie traktowanie gry jako tekstu zwraca uwagę Kochanowicz, który również odnosi się do przytoczonych zdań, aby pokazać, że: „Fikcyjny w planie fabularnym charakter ujętej w grze historii już sam z siebie domaga się interpretacji”³⁷. Mowa w tym miejscu o specyficznej rozbieżności między medialnością gry a tym, co jest przedmiotem jej przedstawienia. O tej rozbieżności jako specyficznej dla gier pisze także Juul, określając je jako półrzeczywiste (Half-real), skoro są zarazem realne, na poziomie swych zasad i możliwości odniesienia zwycięstwa lub porażki, i fikcyjne na poziomie świata przedstawionego³⁸. Co więcej, Juul wskazuje również na istotną z perspektywy hermeneutyki gier wideo konsekwencję rozróżnienia reguł gry i fikcji, jaką jest konieczność dostrzeżenia ich dialektyki³⁹. Projekt hermeneutyki gier wideo stanowi jednakże propozycję alternatywną dla określenia gier jako półrzeczywistych. W rozważaniach Juula dominuje wyraźne oddzielenie tego, co Huizinga nazywa „magicznym kręgiem”⁴⁰, od świata rzeczywistego. Ricœur zmierza w innym kierunku, dlatego też w jego dyskursie nie ma mowy o magicznym kręgu, omawia on natomiast Gadamerowskie pojęcie przemiany (Verwandlung), która polega na paradoksalnej metamorfozie rzeczywistości, dokonującej się pod auspicjami wyobraźni. Ricœur pisze:

• 43 Nie można w tym miejscu zapominać, że Ryan – mimo reprezentowania innego podejścia narratologiczneg (...)
• 44 Por. J.-N. Thon Transmedial Narratology and Contemporary Media Culture, University of Nebraska Pres (...)
• 45 P. Ricœur La métaphore vive, Éditions du Seuil, Paris 1975.
• 46 P. Ricœur Czas i opowieść, przeł. M. Frankiewicz, Wydawnictwo UJ, Kraków 2008.
• 47 P. Ricœur O sobie samym jako innym, przeł. B. Chełstowski, PWN, Warszawa 2003.
• 48 P. Ricœur O interpretacji, przeł. J. Margański, w: Teorie literatury XX wieku. Antologia, red. A. B (...)

14Projekt hermeneutyki gier za punkt wyjścia przyjmuje Ricœurowską teorię narracji, co zasadniczo odróżnia go od np. zorientowanych kognitywnie, transmedialnie lub postklasycznie, narratologicznych modeli badania gier wideo autorstwa Mary-Laure Ryan⁴³, Jana-Noëla Thona i innych⁴⁴. Wyjście od problematyki narracji pozwala połączyć trzy istotne dla filozofii Ricœura obszary badawcze w spójny projekt namysłu nad grami, na który składają się: studium Metafory żywej45, analizy z Czasu i opowieści46 oraz rozprawa nad problematyką tożsamości O sobie samym jako innym47. Zasadniczą syntezę dwóch pierwszych opracowań przedstawia artykuł Ricœura O interpretacji48.

• 49 O sporze narratologów z ludologami najszerzej w polskich badaniach nad grami komputerowymi pisał we (...)

15Na pierwszy plan wysuwa się kwestia narracyjności gier, a dokładniej rozumienia gier jako opowieści. Hermeneutyka dystansuje się wobec tzw. sporu ludologów z narratologami49, przyjmując pośrednie stanowisko naszkicowane przez Fraskę, co wcale nie powoduje, że sam problem opowieści w grach przestaje być istotny. Projekt hermeneutyki gier przyjmuje podstawową tezę Ricœura o tym, że najważniejszym i spajającym wszystkie formy ludzkiego doświadczenia i opowiadania elementem jest czasowość. Pisze on:

• 52 Tamże.
• 53 Tamże.

18Ricœur pokazuje, że sztuka intrygowania jest sztuką nadawania głosu ludzkim doświadczeniom czasowości, z czego wynikałoby, że także gry wideo konfigurują to, co „bezładne, bezkształtne i bezgranicznie nieme”⁵². Ale intrygowanie odbywa się już zawsze dzięki graczowi-czytelnikowi, ponieważ to na nim spoczywa wysiłek wyjaśniania i rozumienia, także wyjaśniania i rozumienia własnych wyborów w grze, a zatem i konfigurowania oferowanych przez nią elementów intrygi. Na plan pierwszy wysuwa się zatem kwestia fikcyjności wirtualnych światów gier wideo, a na plan dalszy odsuwa struktura narracyjna. Badacz podpowiada, że „Fikcja to tyle co fingere, a fingere to tyle co robić. Świat fikcji w owym stadium zawieszenia jest światem wyłącznie tekstowym, projekcją tekstu jako świata”⁵³. Przyjmijmy zatem, że świat wirtualny to świat fikcji, świat zrobiony, napisany, tekstowy. W konsekwencji świat gry pozostanie zawsze w relacji do świata rzeczywistego i w kolizji z nim. Jak pisze Ricœur:

• 56 D. Vella The Ludic Subject and the Ludic Self…, s. 93.
• 57 Por. P. Ricœur O sobie samym jako innym, s. 522-523.
• 58 Tamże, s. 524.

20Ricœur twierdzi zatem, że język fikcji poetyckiej staje się językiem nacechowanym tak jak świat ludzkiego życia. Podkreślenia wymaga słowo „nacechowany”, ponieważ gdyby pominąć ten istotny i różnicujący aspekt wypowiedzi francuskiego filozofa, można by było bezkrytycznie powtórzyć tezę Daniela Velli, który określa świat gry mianem Lebensweltu⁵⁶ właśnie. Odniesienie do tez Ricœura pozwala ominąć ontologiczną pułapkę wiary w to, że świat gry jest światem życia czy że jest możliwe bycie wrzuconym w tenże świat bez możliwości wyjścia, jak sugeruje Heideggerowskie pojęcie bycia w świecie (In-der-Welt-Sein)⁵⁷. Do pojęcia Heideggera faktyczności bycia w świecie Ricœur dopisuje pojęcie potencjalności-możliwości, dzięki czemu jest w stanie wskazać właściwe miejsce napięcia i dialektyki fikcji i rzeczywistości⁵⁸. Dlatego też stawia tezę, która pozwala przyjąć, że fikcja powoduje rzeczywiste ludzkie działanie. Pisze:

• 60 P. Ricœur Język, tekst, interpretacja, s. 279.
• 61 To zorientowanie na fikcję odróżnia proponowany przeze mnie projekt od skądinąd ciekawej refleksji (...)

21Ricœur tłumaczy zatem, na jakiej zasadzie fikcja nie tylko pomaga rozumieć świat i samego siebie, ale w jaki sposób fikcja wpływa na faktyczne działania w nie mniejszym stopniu niż rzeczywiste stosunki czy interakcje. W tym miejscu warto przywołać myśl filozofa przytoczoną na początku niniejszego tekstu, że „dziecko, przebierając się za kogoś innego, wyraża swoją najgłębszą prawdę”⁶⁰. Zaangażowanie w fikcję i za sprawą fikcji jest właściwie testowaniem potencjalności-możliwości, testowaniem siebie, norm moralnych, etycznych, wartości, przekonań etc. Granie w gry wyraża prawdę dlatego, że między fikcją i rzeczywistością występuje ciągłe napięcie, które polega na doświadczaniu tego, co fikcyjne, jak tego, co rzeczywiste⁶¹.