• 1 A.L. Tsing, The Mushroom at the End of the World. On the Possibility of Life in Capitalist Ruins, P (...)
• 2 E. Domańska Humanistyka ekologiczna, w: Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci, red. T. Szostek, (...)

1Artykuł jest próbą spojrzenia na drzewa ocalałe z amerykańskich bombardowań atomowych w Hiroshimie i Nagasaki jako formę biologicznego świadectwa oraz ekologiczne dziedzictwo ludobójstwa. Ramę teoretyczną stanowią nowe podejścia badawcze, rodzące się na pograniczu nauk humanistycznych i przyrodniczych, które umożliwiają całościowe rozumienie zjawisk zachodzących w ekosystemach. W analizie materiału empirycznego posługuję się zatem aparatem pojęciowym pochodzącym z nurtu etnografii wielogatunkowej1, humanistyki ekologicznej2, a także szeroko rozumianej ekologii oraz porównawczych studiów nad zagładą człowieka i zagładą środowiska. Celem wywodu jest pokazanie, że zdolności adaptacyjne człowieka i środowiska naturalnego wyznaczają podobne mechanizmy biologiczne, a doświadczenie traumy dla świata ludzi i roślin jest w pewnym sensie uniwersalne. Przykład tak postawionego problemu będą stanowić historie drzew Hibaku i splatające się z nimi historie ludzi. Te międzygatunkowe sploty uważam za formę świadectwa wyrażanego na podstawie zarządzania ekologicznym dziedzictwem zagłady atomowej.

• 4 Zob. m.in. Historia Środowiskowa Zagłady, „Teksty Drugie” 2017 nr 2.
• 5 L.M. Goodman, L.A. Hoff Omnicide: The Nuclear Dilemma, Praeger, New York 1991 oraz Confronting Omni (...)
• 6 A. Weiss-Wendt, Problems of Comparative Genocide Scholarship, w: The Historiography of Genocide, ed (...)
• 7 A. Ubertowska Krajobraz po Zagładzie. Pastoralne dystopie i wizje „terracydu”, „Teksty Drugie” 2017 (...)
• 8 W kontekście zagrożeń bakteriologicznych i epidemiologicznych pojęcie to pojawia się w raporcie New (...)

Myśl Rapson, przewodnia dla niniejszego tekstu, wpisuje się w aktualne dyskusje nad relacją między działaniami wojennymi i zbrodniami ludobójstwa a zagładą krajobrazów naturalnych4. Współcześni autorzy wskazują na fakt, że w dobie antropocenu wszelkie konflikty zbrojne pociągały za sobą holistyczne przekształcenia zarówno w obrębie systemów społecznych, jak i ekosystemów. Emergencja terminologii opisującej symetryczność owych przekształceń pokazuje, jak zmieniło się myślenie o człowieku i jego ekosystemie w kontekście planetarnym. Pojęcia takie jak omnicyd (omnicide)5, planetocyd (planetocide)6, terracyd7, ekologiczny holokaust (ecological holocaust)8, jak wskazuje Aleksandra Ubertowska

• 10 Pomniki w epoce antropocenu, red. M. Praczyk, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 2017. Zob. także: W. (...)
• 11 T. Morton Dark Ecology. For a Logic of Future Coexistence, Columbia University Press, New York 2016 (...)
• 12 A.L. Tsing The Mushroom…, s. 160. Zob. także: tejże Friction An Ethnography of Global Connection, P (...)

Środowiskowe upamiętnienia10, będące jednocześnie formą zadośćuczynienia zdegradowanym lub poddanym całkowitej destrukcji ekosystemom oraz upomnikowieniem traumatycznych doświadczeń człowieka, są jednym z przykładów na to, że dyskusja nad konceptem antropocenu ma przełożenie praktyczne: zarządzanie pamięcią o ludobójstwie wcale nie musi równać się z reprodukcją postaw ekocydalnych (ekologia komemoracji – zarządzanie przyrodą w miejscach pamięci). Timothy Morton, który jednoznacznie stwierdza, że antropocen jest pierwszym w pełni antyantropocentrycznym konceptem w historii idei (“anthropocene” is the first fully antianthropocentric concept), wskazuje że antropogeniczne zaburzenia biosfery mają długą historię polityczną i filozoficzną11. Anna Lowenhaupt Tsing, badaczka zajmująca się relacjami wielogatunkowymi (multispecies ethnography) i etnografka globalnych powiązań (ethnography of global connections), definiuje zaburzenia (disturbances) jako zmiany w lokalnych warunkach środowiskowych, które prowadzą do wyraźnych przeobrażeń ekosystemowych. Niektóre z nich, jak wskazuje Tsing, są niewielkie i mają krótkotrwałe skutki, jak np. lokalna deforestacja, inne zaś mają znacznie większą skalę i dużo dalej idące konsekwencje: naturalne kataklizmy lub katastrofy spowodowane przez człowieka (takie jak użycie bomby jądrowej w Hiroshimie i Nagasaki). Niemniej jednak wspólną cechą obu rodzajów zaburzeń w ekosystemie jest efekt w postaci żywiołowej i niepohamowanej wegetacji (sukcesji wtórnej) w miejscach silnie dotkniętych katastrofą. Można zatem powiedzieć, że zaburzenia otwierają przestrzeń dla nowych transformatywnych wielogatunkowych spotkań, czyniąc możliwym powstanie nowych asamblaży krajobrazowych12.

• 13 A.L. Tsing, The Mushroom…, s. 160.
• 14 S. Cheng, J.R. McBride, Restoration of Urban Forests of Tokyo and Hiroshima Following World War II, (...)
• 15 A. Tsing The Mushroom…, s. 3.

3Warto podkreślić, że „zaburzenie” nie powinno być konotowane ze zniszczeniem – jak mogą myśleć humaniści – lecz z perspektywą ekologiczną, gdzie oznacza ono „przekształcenie” i jawi się jako kluczowy koncept naukowy (który notabene pojawił się w naukach przyrodniczych w czasie, gdy w naukach humanistycznych i społecznych zainteresowanie badaczy zaczęło skupiać się na kategoriach niestabilności i zmiany13). Radykalne zaburzenia ekosystemów, takie jak katastrofy naturalne i wojny, mogą prowadzić do radykalnej degradacji zbiorowisk roślinnych. Istotnym a zarazem najbardziej skrajnym przykładem pojawiającym się zarówno u Tsing, jak i w literaturze dotyczącej przywracania terenów zielonych w przestrzeniach postkatastroficznych i postwojennych (postludobójczych) jest przykład miejskiej zieleni Hiroshimy i Nagasaki, która stała się jedną z ofiar bombardowań amerykańskich bronią nuklearną 6 i 9 sierpnia 1945 roku. Sheauchi Cheng i Joe R. McBride wskazują, że w wyniku fali uderzeniowej nie mniej niż 50% drzew w promieniu 2 kilometrów zostało natychmiastowo zgładzonych, a liczba drzew zniszczonych w wyniku radiacji nigdy nie została ostatecznie potwierdzona14. Najbardziej dotknięte ogniem i promieniowaniem drzewa, które ocalały, zaczęły się jednak odradzać; natomiast te zniszczone stały się podłożem wegetacji innych organizmów roślinnych i grzybów. Anna Tsing wspomina, że po bombardowaniu Hiroszimy pierwszym żywym organizmem, który pojawił się na zgliszczach, był grzyb matsutake15.

• 16 K.G. Tidball, M.E. Krasny Greening in the Red Zone. Disaster, Resilience and Community Greening, Sp (...)
• 17 Termin ten w badaniach ekologii ekosystemów wprowadził C.S. Holling, zob. m.in.: L.H. Gunderson, C. (...)
• 18 Psychologowie używają pojęcia rezyliencji do opisania mechanizmów radzenia sobie jednostek z przeci (...)
• 19 K.G. Tidball, M.E. Krasny Introduction: Greening in the Red Zones, w: Greening in the Red Zone…, s. (...)

4Gatunki roślin wykazujące największe zdolności adaptacyjne do silnie zmienionych warunków środowiskowych wyznaczają kierunki, w jakich odradza się ekosystem po zagładzie. Praktyki wspomagania regeneracji przyrody stały się głównym problemem obszernego opracowania Greening in the Red Zone: Disaster, Resilience and Community Greening. Autorzy przyglądają się praktykom rekultywacji terenów zielonych w miejscach dotkniętych katastrofami (m.in. huraganami, tsunami, tajfunami) oraz działaniami zbrojnymi (m.in. bombardowaniami Tokyo, Hiroshimy i Nagasaki, wojną w Afganistanie i byłej Jugosławii)16. Pojęciem spajającym poszczególne rozdziały stał się termin rezyliencja (resilience)17, który ma również istotne znaczenie w badaniach z zakresu psychologii klinicznej18. Rezyliencja psychologiczna (ego-resilience), czyli elastyczność mechanizmów adaptacyjnych jednostek wobec zaburzeń środowiskowych warunków rozwoju zależna jest od indywidualnych predyspozycji człowieka. Tak samo rezyliencja roślin, nazywana ekologiczną rezyliencją (ecological resilience), jest wypadkową osobniczych cech danych organizmów – ich odporności na biotyczne i abiotyczne czynniki stresogenne. W takim ujęciu można zaryzykować tezę, że rośliny podobnie jak ludzie mogą doświadczać stresu traumatycznego, choć oczywiście w zupełnie inny sposób. Jednak samo poczynienie takiego założenia znosi separującą granicę wyjątkowości człowieka jako gatunku zdolnego doświadczać traumy. Jak wskazują Tidball i Krasny – praktyki radzenia sobie ludzi z traumą po katastrofach i wojnach bardzo często łączą się z rekultywacją krajobrazów naturalnych. Mierzenie się ze środowiskowymi efektami katastrofy lub wojny poprzez rekultywację zieleni może mieć charakter terapeutyczny19.Koncepcja resilience. Kluczowe pojęcia i wybrane zagadnienia Koncepcja resilience. Kluczowe pojęcia i wybrane zagadnienia

• 20 Są to np.: stres oksydacyjny (wzrost reaktywnych związków tlenu powoduje zaburzenia metabolizmu kom (...)
• 21 Kalus – tkanka przyranna, będąca efektem zwiększenia aktywności mitotycznej w miejscu zranienia roś (...)
• 22 Tamże, s. 470.
• 23 Stąd też wywodzi się jego nazwa: stringere (łac.) – wymuszać reakcję.

5Utrzymanie homeostazy i prawidłowego funkcjonowania przez organizmy roślinne jest zależne od wielu czynników środowiskowych. W fizjologii roślin wyróżnia się konkretne przykłady działania takich czynników, nazywanych (podobnie jak w psychologii) stresorami, czyli bodźcami stresogennymi20. Odporność na czynniki stresowe polega na dostosowaniu się organizmu roślinnego do przetrwania niekorzystnego okresu – niewłaściwych warunków termicznych, niedoboru wody, zanieczyszczeń pochodzenia antropogenicznego lub wzmożonego działania bodźców negatywnych związanych z urazami mechanicznymi. Cecha ta jest adaptatywna i zależy od: wytrzymałości lub podatności indywidualnego organizmu; zdolności do naprawy uszkodzeń – genetycznej predyspozycji do regeneracji tkanek lub organów (np. w wyniku odniesienia przez roślinę urazu mechanicznego, będzie to wytworzenie kalusa21); zdolności przystosowawczych rośliny do zmiennych warunków środowiskowych22. Stres wymusza zatem na roślinie reakcję23 na bodziec oraz odpowiedni mechanizm adaptacyjny (pozytywny lub negatywny).

• 24 E. Domańska Humanistyka ekologiczna, w: Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci, s. 37 [15-39]

6Humanistyka ekologiczna, czerpiąca z aparatu pojęciowego i teorii nauk przyrodniczych, już od jakiegoś czasu interesuje się roślinami (i innymi organizmami nie-ludzkimi, jak chociażby grzyby) jako autonomicznymi bytami, zdolnymi do kontrolowania własnego behawioru24. Jak dowodzą biolodzy, zdolność odbierania bodźców i reagowania na nie w odpowiedni sposób nie jest zdolnością wyłącznie ludzką i zwierzęcą. Bodźce stresogenne wpływające na wegetację roślin, szczególnie stresory silnie wpływające na homeostazę organizmu i jego dalszy rozwój, jak urazy mechaniczne, wywołują w gospodarce hormonalnej poszczególnych tkanek stosowne reakcje chemiczne i fizyczne. Te zaś odpowiedzialne są za dalszy kierunek przebiegu odpowiedzi na bodziec. Reakcje na bodźce w postaci ruchów roślin, są nazywane tropizmami.

• 25 Ruchy tropiczne klasyfikuje się ze względu na charakter bodźca, który je indykuje: światło wywołuje (...)

7Tropizm to ruch wzrostowy wywołany bodźcami zewnętrznymi działającymi kierunkowo. Ruch ten może następować w kierunku bodźca (tropizm dodatni) lub w kierunku przeciwnym (tropizm ujemny)25. Ekofizjologiczna definicja traumatropizmu – szczególnie ważnego w kontekście niniejszego tekstu – brzmi natomiast następująco:

• 28 D. LaCapra History and Its Limits: Human, Aanimal, Violence, Cornell University Press, Ithaca–Londo (...)
• 29 Pisze o tym również A. Ubertowska „Kamienie niepokoją się i stają się agresywne”. Holokaust w świet (...)
• 30 A. Feldman The Archives of Insensible. Of War, Photopolitics and Dead Memory, University of Chicago (...)

Traumatropizm jako metafora służąca do opisu społeczeństw posttraumatycznych została wykorzystana w pracach antropologów i filozofów prowadzących badania dotyczące wychodzenia z traumy. W jednym z esejów zamieszczonych w książce History and Its Limits: Human, Animal, Violence Dominick LaCapra jako mottem posłużył się właśnie biologiczną definicją traumatropizmu28. Dla La Capry traumatropizmy rozumiane są jako adaptatywne mechanizmy uwznioślające doświadczenie traumatyczne, które mimo że trwale wyznaczają dalszą trajektorię życiową w ramach prób jego przepracowania, stają się jednocześnie fundamentem tożsamości posttraumatycznej29. Z kolei dla amerykańskiego antropologa Allena Feldmana traumatropizmy są mechanizmami stabilizacji – lokalne społeczności, a nawet całe społeczeństwa opierają swoją tożsamość na krzywiźnie odniesionej „rany”. W tym sensie traumatropizmy to działania polityczne uwidaczniające się w instytucjonalizacji pamięci, a także w technologiach jej przekazywania. Są zatem preskryptywne – opierają się bowiem na zasadach i zakazach dotyczących przekazywania pamięci traumatycznej, pozwalają wybierać społeczeństwu te narracje historyczne, które są potwierdzeniem jego postraumatycznej tożsamości30. Jedną z takich narracji jest traktowanie obiektów przyrody jako świadków ludobójstwa.

• 31 Database of Hibaku Jumoku –Atomic-Bombed Trees of Hiroshima, UNITaR, 2011.
• 32 Niestety nie udało mi się odnaleźć oficjalnego dokumentu, który traktowałby o liczbie drzew ocalały (...)

8Hibakujumoku – drzewo, które przeżyło (survivor tree), to termin, którego używa się w Japonii na określenie drzewa ocalałego z amerykańskiego bombardowania bronią atomową w Hiroszimie i Nagasaki. Instytut ONZ do spraw Badań i Szkoleń (United Nations Institute for Training and Research, UNITaR) sporządził listę poszczególnych drzew znajdujących się w pobliżu hipocentrum wybuchu31. Spośród tysięcy drzew zniszczonych falą uderzeniową na terenie Hiroshimy ocalało jednie 170, z czego 55 wpisanych jest na listę UNITaR32. Chciałbym przytoczyć pokrótce historie dwóch drzew, które udało mi się opracować na podstawie materiałów zawartych w Database of Hibaku Jumoku.

• 33 M. Handa, Y. Iizuka, N. Fujiwara Ginkgo Landscapes, w: Ginkgo Biloba. A Global Treasure: From Biolo (...)

9Jednym z gatunków, który przeżył zagładę nuklearną z 6 sierpnia 1945 roku, jest miłorząb japoński (gingko biloba) zasadzony niemal 150 lat wcześniej na terenie kompleksu świątynnego Housenbou w Hiroszimie. Drzewo znajdowało się 1130 metrów od hipocentrum wybuchu. Podczas gdy świątynia została całkowicie zniszczona przez falę uderzeniową, miłorząb przetrwał w relatywnie dobrej kondycji – w znacznej mierze pień i konary zostały spalone przez uderzenie ciepła, jednak w niedługim czasie zaczęły na jego powierzchni pojawiać się nowe gałązki33.

• 34 Tamże, s. 281.

10Wierni, którzy postanowili odbudować świątynię, podjęli decyzję by nie przesadzać drzewa, a wkomponować je w powstający na nowo budynek. Możliwość wycięcia drzewa została kategorycznie odrzucona z uwagi na status drzewa jako ocalałego. Założenie architektoniczne zostało opracowane tak, by ocalały miłorząb stał się centralnym punktem frontalnej fasady świątyni; po obu jego stronach roztaczają się półkoliste schody. Jak wskazują biolodzy prowadzący badania nad aspektami przystosowawczymi miłorzębów na terenach powojennej Hiroszimy, podjęto specjalne działania konserwatorskie w celu zwiększenia przepływu powierza między odradzającymi się gałęziami drzewa – były one konsekwencją troski o „cennego świadka katastrofy”, którego zadaniem jest manifestowanie witalnej siły odrodzonego życia, zawierającej się w słowach „No more Hiroshima”34 umieszczonych w dolnej części jego pnia.

• 35 Opis zaczerpnięty ze strony dotyczącej ekspozycji zdjęć hibakujumoku w Nagasaki Atomic Bomb Museum. (...)

11Drugim przykładem są ogromne cynamonowce (Cinnamomum camphora) znajdujące się na terenie świątyni Sanno Shinto w Nagasaki; według szacunku biologów mają około 400-500 lat. Wiek drzew sprawił, że podmuch wiatru spowodowany wybuchem jądrowym 9 sierpnia 1945 roku nie obalił ich, a wyłamał jedynie ich konary, pozostawiając zwęglone fragmenty. Mimo że drzewa wyglądały jakby nigdy nie miały już odrosnąć, dwa miesiące później zaczęły pojawiać się na nich nowe pędy. Shotaro Okuno i Ayano Matsuo – kuratorki wystawy „The Nagasaki Atomic Bomb and Nature” w Nagasaki Atomic Bomb Museum, poświęconej hibakujumoku – wskazują, że widok odradzających się drzew napawał mieszkańców nadzieją, dawał regeneracyjną siłę. Stawiają one także tezę, że doświadczenie bombardowania atomowego było doświadczeniem uniwersalnym dla świata ludzi i nie-ludzi. Zrzucenie bomby atomowej pozostawiło na zawsze głębokie blizny zarówno na ludziach, jak i naturze – piszą35. W 1969 roku drzewa zostały uznane przez władze miasta Nagasaki za „żywe pomniki”.

• 36 H. Tsuchida, P.D. Tredici Hibaku trees of Hiroshima, „Arnoldia”, 1993, Nr 53, s. 24-29.
• 37 Tamże, s. 27.
• 38 E. Ishikawa, D.L. Swain Hiroshima and Nagasaki: The Physical, Medical, and Social Effects of Atomic (...)

12Amerykański botanik Peter del Tredici wskazuje, że gatunki znajdujące się w promieniu kilkuset metrów od hipocentrum w ciągu zaledwie kilu, kilkunastu lat zaczęły się całkowicie regenerować36. W krótkim tekście opublikowanym w czasopiśmie wydawanym przez Arnold Arboretum przy Uniwersytecie Harwarda Tredici komentuje prace fotografa Hiromiego Tsuchidy, dokumentującego w latach 1976-1993 drzewa hibaku w Hiroszimie. Fotografie ukazują stopniową regenerację gatunków najsilniej dotkniętych eksplozją, m.in.: miłorzębu (gingko biloba), sosny (pinus thunbergii), cynamonowca (cinnamomum camphorum) czy wierzby (salix sp.). Drzewa na fotografiach zdaniem Trediciego emanują nieposkromioną, uporczywą żywotnością (indomitable vitality)37. Według autorów obszernego opracowania Hiroshima and Nagasaki: The Physical, Medical, and Social Effects of the Atomic Bombings znaczącej destrukcji uległy tylko naziemne części drzew. Podziemne części nie uległy bezpośredniemu działaniu promieniowania, a zatem nie zostały tak dotkliwie zniszczone. W konsekwencji ocalałe korzenie pozwoliły drzewom odżyć, mimo że niejednokrotnie górne warstwy pnia i korony były całkowicie spalone38.

• 39 Green Legacy Hiroshima Leaflet, Hiroshima Peace Memorial Park 2015, https://www.unitar.org/sites/de (...)

13Hibakujumoku określone zostały w 2011 roku przez UNITaR jako „zielone dziedzictwo”. Warto jednak pamiętać, że zrewitalizowana zieleń zbombardowanych miast jest nie tylko rezultatem konserwacji drzew-świadków, ale także długotrwałej akcji związanej z restytucją flory w obu zniszczonych ośrodkach miejskich. Działania Green Legacy Hiroshima (GLH) pod auspicjami UNITaR dążą do tego by z drzew ocalałych pozyskać nasiona i sadzonki, za pomocą których można wyhodować nowe drzewa – genetyczne pochodne drzew ocalałych z bombardowań. Jak zatem widać, zabiegi podtrzymywania przy życiu drzew-świadków nie są jedynie egoistyczną próbą ich upomnikowienia, ale przede wszystkim upodmiotawiającym działaniem prowadzącym do wtórnej ich sukcesji. Zazielenianie obszaru dotkniętego katastrofą stało się nie tylko rytuałem pamięciowym, ale także sposobem na zrównoważone zarządzanie przyrodą jako częścią miejskiej infrastruktury. Co więcej, GLH rozsyła sadzonki i szczepki ocalałych drzew do ogrodów botanicznych, ambasad, szkół oraz innych publicznych i prywatnych instytucji, a także miejsc pamięci na całym świecie, tworząc trwałą sieć zielonego partnerstwa w ramach wielokierunkowej (multidirectional) działalności związanej z upamiętnianiem i prewencją genocydu i powiązanego z nim ekocydu39.

• 41 Sunairi.wordpress.com (20.01.2018).
• 42 J. Leociak Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji, Wydawnictwo (...)

możemy usłyszeć w filmie dokumentalnym Hiroshiego Sunairi Tree Project Film (2013) przedstawiającym sylwetkę Chikary Horiguchiego, jednego z biologów specjalizujących się w procesie dbania o drzewka Hibaku. Dokument opowiada o procesie pozyskiwania nasion z drzew ocalałych z bombardowań w 1945 roku oraz procesie wzrostu drzew drugiej generacji w Hiroshimie, a także w tych zakątkach świata, do których trafiły nasiona. Jak wspomina Horiguchi: nasiona drzew Hibaku mają potencjał przekazania wiadomości o niezwykłej rezyliencji przyrody objawiającej się w jej zdolności do przetrwania (resilience of nature through their survival)41. Wiadomość ta jest formą ekologicznego świadectwa, które uobecnia ludzko-nie-ludzkie doświadczenie graniczne42 w postaci konkretnych obiektów natury ożywionej.

• 43 Na temat ekologicznego/środowiskowego dziedzictwa zob. K. Baines Embodying Ecological Heritage in a (...)

14Green Legacy, do którego odwołuje się w swoich działaniach UNITaR, konweniuje z pojęciem ekologicznego czy też środowiskowego dziedzictwa43, którym posługują się zarówno antropolodzy kulturowi, jak i ekolodzy. Skoro przywracanie zieleni na terenie Hiroshimy czy Nagasaki ma charakter kommemoratywny, będąc jednocześnie formą zachowania dziedzictwa, to ekologiczne świadectwo jawi się jako proces, który nie odnosi się jedynie do prezerwacji biologicznego dowodu zbrodni – hibakujumoku, drzew świadków – ale także do utrwalania więzi w ramach wielogatunkowego podmiotu zbiorowego. Świadczenie ma w tym kontekście charakter inkluzywny (włącza i angażuje wiele podmiotów, zarówno ludzkich jak i nie-ludzkich), wielowymiarowy (łączący samoczynne procesy biologiczne oraz biotechnologię i aparaturę laboratoryjną), a także performatywny (proces dawania świadectwa, jest wyrazem kolektywnego działania o charakterze afirmatywnym).

• 44 E. Katz Nature’s Presence and the Technology of Death: Reflections on Healing and Domination, „Bull (...)

15Jakkolwiek idea przywracania ekosystemu sprzed zagłady zawsze zasadza się na silnie antropocentrycznej podbudowie44, restytucja przyrody w Hiroshimie i Nagasaki zdaje się próbą wykroczenia poza egoizm gatunkowy na rzecz międzygatunkowej empatii. W tym konkretnym przypadku troska o ekologiczne dziedzictwo staje się aktem pamiętania, a dbałość o ocalałe rośliny formą środowiskowego pomnika.