• 1 The Era of the Witness to tytuł klasycznej już pracy Annette Wieviorki, trans. J. Stark, Cornell Un (...)
• 2 Wypowiedź w trakcie panelu dyskusyjnego towarzyszącego konferencji Traumatic Modernities: From Comp (...)
• 3 Zob. http://susanschuppli.com/research/materialwitness/.
• 4 D. Laub Zdarzenie bez świadka: prawda, świadectwo oraz ocalenie, przeł. T. Łysak, „Teksty Drugie” 2 (...)
• 5 Kontynuuję tym samym wątek podjęty niewcześnie w tekście: J. Małczyński Drzewa „żywe pomniki” w Muz (...)
• 6 Np. twórczość Jana Staszaka, ludowego artysty mieszkającego w Harmężach pod Oświęcimiem, który w sw (...)
• 7 G. Didi-Huberman Kora, przeł. T. Swoboda, Wydawnictwo w Podwórku, Gdańsk 2013.

1Jak deklaruje Susan Schuppli, artystka i badaczka, której działania mieszczą się w obrębie tzw. „zwrotu forensycznego”, podejmująca w swych pracach zarówno kwestie związane z pamięcią, jak i zmianami klimatu, era (ludzkiego) świadka skończyła się1 i rozpoczęła się era „świadka materialnego”2. Zdaniem Schupli, świadkiem materialnym jest każdy byt, którego fizyczne właściwości świadczą o minionych wydarzeniach, bez względu na to, czy jest to działanie intencjonalne czy też nie3. Biorąc pod uwagę przewartościowania oraz tendencje pojawiające się w nowej humanistyce – zwłaszcza jej nie-antropocentryczne, posthumanistyczne odmiany – warto zastanowić się, czy pojęcie świadka, które mocno jest zakorzenione w ludzkiej etyce, otwarte jest również na byty nie-ludzkie. Czy istnieją inne niż ludzkie figuracje świadka (np. rośliny, zwierzęta, rzeczy)? Kim (lub czym) staje się świadek, kiedy przestaje być człowiekiem? Kim (lub czym) staje się rzecz, roślina, zwierzę, kiedy staje się świadkiem? W jaki sposób zmieni się nasze rozumienie świadka, jeśli rozszerzymy to pojęcie na czynniki nie-ludzkie? Czy stwierdzenie, że Zagłada jest „zdarzeniem bez świadka” (Dori Laub)4 dotyczy również bytów nie-ludzkich? W artykule tym zajmuje mnie przede wszystkim drzewo jako jedna z figuracji świadka5, a przedmiotem zainteresowania czynię projekt artystyczny Berlin-Birkenau Łukasza Surowca. Samo drzewo – co warto zauważyć – przyjmować może rozmaitą formę: żywej rośliny, drewna6, kory7, metafory poetyckiej.

• 8 Informacje na temat projektu, jeśli nie podano innego źródła, pochodzą z wywiadu przeprowadzonego p (...)
• 9 Mając na uwadze to, że medium, jakim posługuje się artysta, jest przede wszystkim drzewo, projekt t (...)
• 10 WikiWoods jest stowarzyszeniem działającym na rzecz zwiększenia świadomości społecznej na temat zag (...)

2Projekt Berlin-Birkenau Łukasza Surowca powstał w związku z biennale sztuki w Berlinie w 2012 roku. Jedną z idei biennale, którego kuratorem był Artur Żmijewski, było podarowanie miastu czegoś, co pozostałoby w jego przestrzeni dłużej niż sama wystawa8. W tym kontekście pojawił się pomysł, aby przesadzić do Berlina brzozy rosnące w okolicy dawnego obozu w Brzezince9. W sumie przesadzonych zostało ponad 300 drzew, które posadzono m.in. w parkach miejskich, przed budynkami szkół, a także w miejscach posiadających znaczenie historyczne. Na przykład kilka brzóz posadzono w pobliżu stacji kolejowej Berlin-Grunewald, z której odjeżdżały transporty Żydów do gett w Łodzi i Warszawie oraz do Auschwitz. Dzięki współpracy z organizacją ekologiczną WikiWoods 50 drzew posadzono w Volkspark Wuhlheide, gdzie w czasie wojny znajdował się obóz dla robotników przymusowych10. Dwie brzozy posadzono również przed gmachem Kunst-Werke Institute for Contemporary Art, w którym odbywało się biennale. Nie wszystkie drzewa trafiły jednak do Berlina. Na przykład, jedną z brzóz posadzono w Krakowie przed budynkiem MOCAK-u. Drzewa z Birkenau trafiły również do byłego obozu koncentracyjnego w Bergen-Belsen. W każdym z tych miejsc umieszczona została tabliczka informującą o tym, skąd pochodzą drzewa. Akcje sadzenia drzew miały zazwyczaj charakter uroczystości z udziałem artysty.

• 11 Łukasz Surowiec w rozmowie z Danielem Millerem, „Dziennik Opinii. Krytyka Polityczna”, http://kryty (...)

3Surowiec po raz pierwszy wybrał się do Brzezinki zimą 2011 roku. Podczas następnej wizyty, wczesną wiosną, wykopał z lasu rosnącego w okolicy obozu około 400 młodych brzóz. Drzewa te zostały najpierw przesadzone do rodzinnego ogrodu artysty położonego pod Rzeszowem. Zabieg ten miał na celu ich wzmocnienie przed transportem do Berlina. Obawiano się bowiem, że młode drzewa żyjące w leśnym środowisku, mogą nie przyjąć się w przestrzeni miasta. Jak mówił artysta: „Te drzewa mają niesamowity symboliczny potencjał. Nie mogłem ich tu przywieźć i pozwolić żeby umarły. To by prowadziło do mylnych interpretacji”11. Jesienią drzewa zostały przewiezione do Berlina, gdzie znalazły się pod opieką zawodowego ogrodnika. Kilkanaście słabszych, zbyt młodych, karłowatych brzóz pozostało w ogrodzie artysty.

• 13 Film dostępny on-line: https://artmuseum.pl/pl/filmoteka/praca/surowiec-lukasz-berlin-birkenau (27. (...)

Podczas Biennale w sali galerii wyświetlano ponadto dwa filmy stanowiące dokumentację projektu. Pierwszy z nich, trwający niecałe 10 minut, przedstawia akcję wykopywania drzew z lasu w Brzezince oraz ich sadzenie w Berlinie. Film ten składa się z dwóch części13. Pierwsza została nakręcona wczesną wiosną. Niebo jest tu zachmurzone, drzewa nie mają jeszcze na sobie liści, w tle słychać śpiew ptaków. W filmie występuje mieszkaniec Brzezinki, który pomagał artyście wykopywać drzewa. Widzimy, jak mężczyzna za pomocą łopaty wykopuje młode brzozy, otrząsa ich korzenie z ziemi i znosi drzewa w jedno miejsce. Odgrywa on także rolę przewodnika, który opowiada historię. Do jego rodziny należał przed wojną tak zwany „biały domek”, w którym Niemcy uruchomili pierwszą komorę gazową. Wskazując to miejsce, mówi: „To musiała być solidna chałupa […] 1200 osób – tak książka podaje – że tu wchodziło. 1200 osób”. Komentuje on również wysokość i grubość brzóz, które mają według niego świadczyć o tym, że wyrosły one na prochach ludzkich. Mężczyzna mówi, że pamięta z dzieciństwa, jak były one jeszcze młode. Wskazując na jedno z nich mówi: „To drzewo było tu świadkiem”. Druga część filmu przedstawia transport brzóz oraz akcje ich sadzenia w różnych punktach Berlina.

• 14 Łukasz Surowiec w rozmowie z Danielem Millerem.

6Jak tłumaczył Surowiec, pomysł przesadzenia drzew z Birkenau do Berlina wziął się ze świadomości ograniczeń wynikających z tradycyjnej, monumentalnej rzeźby pomnikowej: „Kamienie są martwe. Nie są dobrym medium pamięci. Natomiast rośliny są. Rośliny są żywe, mają naturalny cykl i potrzebują opieki…”14. Jego zdaniem natura jest medium, które lepiej sprzyja pracy pamięci niż kamienny pomnik:

• 16 J.E. Young, Pamięć i kontrpamieć. W poszukiwaniu społecznej estetyki pomników Holocaustu, przeł. G. (...)

W tym kontekście projekt Berlin-Birkenau można zatem interpretować jako przykład „kontrpomnika”. Tradycyjne pomniki stawiane są zazwyczaj (lub obalane) przez zwycięzców, przedstawiają ich wizję historii, w tym sensie stanowią przejaw „przemocy wizualnej”, o której wspomina Surowiec. Wraz z upływem czasu stają się one jednak niewidoczne, wtapiają się w krajobraz i sprawiają, że przeszłość zastyga w bezruchu, a przechodnie zaczynają mijać je obojętnie. Pomniki, jak twierdzi James E. Young, „ignorują naturalną zmienność wszystkich przedmiotów kultury materialnej”16.

• 17 P. Connerton Jak społeczeństwa pamiętają, przeł. M. Napiórkowski, Wydawnictwa UW, Warszawa 2012.

7Artysta, wykorzystując jako medium drzewo, zwrócił uwagę na performatywny wymiar pamięci, na to „jak społeczeństwa pamiętają”, by przywołać tytuł klasycznej pracy Paula Connertona17. Podkreśla znaczenie indywidualnego, wynikającego z własnej woli kontaktu z przeszłością. Osoby, które zdecydowały się zabrać ze sobą z galerii sadzonki brzóz, pielęgnując rośliny, będą zarazem pielęgnowały własną pamięć o Zagładzie. Z czasem jednak, po przesadzeniu do ziemi, drzewa te zaczną żyć własnym życiem i nie wymagają już dalszej opieki. Z drugiej strony akcję przesadzenia drzew z Birkenau do Berlina można traktować jako rodzaj „przemocy wizualnej”, próbę narzucenia pewnej interpretacji historii, która prowadzić może do różnego rodzaju konfliktów związanych z pamięcią.

• 19 M. Imort „Eternal Forest – Eternal Volk”. The Rhetoric and Reality of National Socialist Forest Pol (...)
• 20 Drzewa odgrywają również istotną rolę w konflikcie palestyńsko-izraelskim. Palestyńczycy postrzegaj (...)

W tym sensie projekt Berlin-Birkenau ma podtekst polityczny i wpisuje się we wciąż żywe dyskusje dotyczące odpowiedzialności Niemców za Zagładę (a także współodpowiedzialności Polaków). Pracę Surowca można zatem traktować jako rodzaj interwencji w społeczne ramy pamięci (i niepamięci) o Zagładzie. Przesadzając brzozy z Birkenau do Berlina, artysta przypomina Niemcom o tym, że Holocaust stanowi część ich historii i to oni ponoszą winę za to, co wydarzyło się w obozach śmierci. Z tego właśnie powodu, przez analogię do nazwy obozu Auschwitz-Birkenau, projekt został nazwany Berlin-Birkenau. Problem pamięci łączy się tu z kwestią tożsamości zbiorowej. Przesadzanie drzew uruchamia całą serię skojarzeń związanych z zakorzenianiem się oraz poszukiwaniem tożsamości. Symbolikę tę wykorzystywali m.in. naziści w polityce Dauerwald. Jak twierdził Hermann Göring, który w 1934 roku mianował się Inspektorem Rzeszy ds. Lasów, „odwieczny las i odwieczny naród są ideami nierozerwalnie ze sobą związanymi”19. Stosunek nazistów do drzew opierał się w dużej mierze na ideologii rasistowskiej. Zgodnie z prowadzoną polityką niemieckie lasy miały być oczyszczone z wszelkich obcych gatunków drzew. Społeczeństwo natomiast, podobnie jak las, miało stanowić organiczną całość20.

• 21 Łukasz Surowiec w rozmowie z Danielem Millerem.
• 22 Życia nie starczy. Z Aleksandrem Wąsowiczem rozmawia Piotr Paziński, „Midrasz” 2007 nr 4, s. 7.
• 23 J. Laplanche, J.-B. Pontalis Słownik psychoanalizy, przeł. E. Modzelewska, E. Wojciechowska, Wydawn (...)

9Przesadzając drzewa z Birkenau do Berlina pod hasłem przywrócenia Niemcom ich „dziedzictwa narodowego”, artysta włącza się w dyskusję na temat „niemieckiej winy”, uruchamia jednak tym samym imaginarium, do którego odwołują się dyskursy nacjonalistyczne. Warto zastanowić się również, czy artyście przysługiwało prawo do przesadzania drzew. Kwestia ta wiąże się z pytaniem o to, do kogo należą brzozy z lasu w Birkenau. Twierdząc, że poprzez gest przesadzenia drzew przywraca się Niemcom ich „dziedzictwo narodowe”, zakłada się, że rośliny te są ich własnością, co wcale nie jest oczywiste. Sam Surowiec zwraca uwagę na to, że drzewa te wyrosły na ludzkich prochach. Jak mówi: „Drzewa w Birkenau piją wodę z ziemi zmieszanej z prochami i oddychają tym samym powietrzem, w którym unosił się dym ze spalonych ciał. W tych drzewach jest coś z tamtych ludzi”21. Przyjmując taki organiczny punkt widzenia, można zatem powiedzieć, iż drzewa te stanowią własność ofiar. Tak zresztą postrzega się drzewa w judaizmie. Zgodnie z tradycją żydowską drzewa rosnące na cmentarzu przynależą do zmarłych22. Z tego powodu nie wolno ich wycinać, podobnie jak nie powinno się wynosić poza teren cmentarza opadłych liści i gałęzi. Gdyby przyjąć psychoanalityczny punkt widzenia, można by zaryzykować stwierdzenie, że cała akcja jest przykładem „rozgrywania w działaniu”, które J. Laplanche i J.-B. Pontalis za Freudem zdefiniowali jako „działanie, przez które podmiot pozostający pod wpływem swych pragnień i nieświadomych fantazji, przeżywa je w teraźniejszości, z poczuciem ich aktualności tym żywszym, że nie rozpoznaje on ich źródła ani powtarzalnego charakteru”23. Idąc tym tropem, można dojść do wniosku, iż przesadzając drzewa z powrotem do Berlina, w sferze symbolicznej artysta rozgrywa historię znaną skądinąd i wydaje na powrót „ofiary” w ręce „oprawców”. Należy wspomnieć w tym miejscu, że brzozy z Birkenau kilkakrotnie były atakowane przez członków neonazistowskiej Narodowodemokratycznej Partii Niemiec.

• 24 E. Kohn How Forests Think. Toward an Anthropology Beyond the Human, University of California Press, (...)
• 25 Wątki te podejmuje H. Michalczyk, Przeciw antropocentryzmowi. Zagadnienie komunikacji na tle Peirce (...)
• 26 E. Kohn, How Forests Think…,s. 8.

10Performatywny, afektywny i last but not least symboliczny potencjał projektu Berlin-Birkenau Łukasza Surowca bierze się ze szczególnej relacji w stosunku do przeszłości i miejsca, z którego pochodzą drzewa. Aby zrozumieć, jak drzewa pamiętają, warto sięgnąć do książki antropologa Eduardo Kohna zatytułowanej Jak myślą lasy. W stronę antropologii poza-ludzkiej24. Praca ta stanowi studium indiańskiego plemienia Keczua. Kohn stawia w niej tezę, że nie tylko ludzie, lecz również inne istoty żywe posługują się znakami. Nawiązując do teorii Charlesa S. Peirce’a, dowodzi on, że klasyczna antropologia uprzywilejowuje opierający się na konwencji symbol kosztem innych, bardziej „naturalnych” rodzajów znaków25. Podczas gdy symbol jest specyficznie ludzką odmianą znaku, inne istoty żywe komunikują się za pomocą ikon oraz indeksów. Jak długo myślimy o znakach wyłącznie jako o symbolach, tak długo nie jesteśmy w stanie zrozumieć tego, jak myślą, pamiętają i świadczą drzewa. Zdolność do reprezentowania świata, zdaniem Kohna, nie jest zatem wyłącznie ludzkim atrybutem, lecz cechą wszystkich żywych organizmów: „Nieludzkie formy życia również reprezentują świat. To bardziej rozległe rozumienie reprezentacji jest trudne do dostrzeżenia ponieważ nasza teoria społeczna – humanistyczna czy posthumanistyczna, strukturalistyczna czy poststrukturalistyczna – łączy reprezentację z językiem”26. W tym kontekście nie dziwią liczne u Kohna odwołania do prac Gilles’a Deleuze’a i Félixa Guatarriego, Donny Harraway czy Bruno Latoura. Jak deklaruje Kohn:

• 28 D.B. Rose, T. van Dooren Encountering a More-Than-Human World. Ethos and the arts of witness, w: Th (...)
• 29 Tamże, s. 121. C. Geertz Interpretacja kultur. Wybrane eseje, przeł. M.M. Piechaczek, Wydawnictwo U (...)
• 30 D.B. Rose, T. van Dooren Encountering a More-Than-Human World…, s. 125.

11Podobnie jak Kohn, Deborah Bird Rose i Thom van Dooren w artykule Encountering a More-Than-Human World. Ethos and the arts of witness postulują troskę w stosunku do różnych form życia składających się na nasz świat. „Nasze podejście – piszą – jest zakorzenione w etycznej praktyce «stawania się świadkiem», która stara się badać i odpowiadać innym w pełni ich szczególnego «ethosu» lub sposobu życia”28. Etos autorzy rozumieją za Cliffordem Geertzem jako „ton, charakter i jakość życia, jakie wiodą tworzący go ludzie, jego moralny i estetyczny nastrój i styl; jest to główna postawa człowieka wobec siebie i świata, która znajduje swe odbicie w kształcie ludzkiego życia”29. Rose i van Dooren rozszerzają jednak to pojęcie również na byty nie-ludzkie, posiadające swój własny „kognitywny i behawioralny styl” odróżniający je od innych. Jak przypominają, za Donną Haraway, „być oznacza stawać się z innymi”. Etosy nigdy nie powstają w izolacji, są emergentne, zawsze istnieją w relacjach. W „więcej-niż-ludzkim świecie” komunikacja nie jest wyłącznie ludzkim atrybutem. „Świadczyć oznacza uczestniczyć w świecie w jego relacyjnym stawaniu się”30.

• 32 M. Jay No State of Grace. Violence in the Garden, w: Sites unseen. Landscape and vision, ed. by D. (...)

Czy nie jest jednak tak, że projekt Berlin-Birkenau paradoksalnie pokazuje inne „destrukcyjne możliwości” drzemiące w człowieku, jego instrumentalny stosunek do przyrody? Akt przesadzenia drzew z Brzezinki do Berlina można interpretować jako przejaw przemocy człowieka w stosunku do przyrody. Jak zauważył Martin Jay, „sztuka ogrodowa” jest nierozerwalnie związana z przemocą, nigdy nie pozostaje niewinna, pozostawia brud pod paznokciami lub pęcherze na rękach32. Warto zastanowić się zatem, czy artysta w wyniku całej akcji nie pobrudził sobie przypadkiem rąk?