• 1 Zob. J.T. Gross Sprawcy, ofiary i inni, „Zagłada Żydów” 2014 nr 10, t. II (Materiały), s. 885-888.
• 2 Por. E. Janicka Pamięć przyswojona. Koncepcja polskiego doświadczenia zagłady Żydów jako traumy zbi (...)
• 3 Por. R. Sendyka Bystanders as Visual Subjects: Onlookers, Spectators, Observers, Gawkers, w: Probin (...)

1W obecnych badaniach nad wojną, Zagładą i relacjami polsko-żydowskimi zaznacza się kierunek ku ponownemu przemyśleniu tych doświadczeń, zorientowany na ich problematyzowanie, niuansowanie i ukontekstowienie; wypracowywanie takich narzędzi metodologicznych i pojęć, które pozwoliłyby poszerzyć pole badawcze i pełniej opisać to, co wydarzyło się tutaj, w polskim krajobrazie, to, w czym na różnych poziomach zaangażowania uczestniczyło polskie społeczeństwo. W podejmowanych retroaktywnie próbach rewidowania badań stawka toczy się zasadniczo o dwie kwestie: po pierwsze – o znalezienie w polszczyźnie adekwatnego odpowiednika angielskiego terminu bystander jako tego, który „stoi przy” wydarzeniach (na co zwracał uwagę m.in. Jan Tomasz Gross w artykule o znamiennym tytule Sprawcy, ofiary i inni1), po drugie – o inne rozumienie kategorii świadka w odniesieniu do postawy Polaków wobec Zagłady (co jest główną motywacją tekstów m.in. Elżbiety Janickiej2 czy Romy Sendyki3).

• 4 Użycie terminu „postronny” jako ekwiwalentu bystander proponuje również zespół badawczy realizujący (...)
• 5 F. Tych Długi cień Zagłady. Szkice historyczne, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1999, s. 24 (...)

2Sekundując obu rozpoznaniom, w analizie polskiego doświadczenia uczestniczenia w Zagładzie posługuję się terminem „postronny”. Postronność opiera się na zasadniczym paradoksie – oznacza z jednej strony bycie obecnym przy tym, co zaszło, znalezienie się „po stronie” wydarzeń czy osób (sprawcy bądź ofiary)4 – w tym sensie postronny nie mógłby pozostać bezstronny – a z drugiej odsyła do bycia na uboczu zdarzeń, do oddalenia i zdystansowania. Dawna polszczyzna potwierdza inherentną rozbieżność słowa „postronny”, odsyłającego do szeregu rozbieżnych określeń, takich jak: „poboczny, ościenny, pograniczny, sąsiedni, sąsiedzki, okoliczny, zamiejscowy, obcy, cudzoziemski”. Dialektyka bliskości i oddalenia pozwala przede wszystkim uchwycić szczególne znaczenie stawania się postronnym Zagłady na wsi – specyficzne napięcie między zbliżeniem losów polskiego (chłopskiego) i żydowskiego (pod względem przestrzennym) a próbą zachowania dystansu (na poziomie doświadczenia). Tułaczka uciekających z miast i miasteczek Żydów, szukanie pomocy u mieszkańców, tworzenie kryjówek, a także akcje „polowań na Żydów” – wszystko to sprawiało, że Zagłada działa się w okolicy i konkretnym krajobrazie, zyskując tym samym wymiar lokalny. Mieszkańcy wsi byli nieustannie konfrontowani ze śmiercią Żydów; jak podkreślał Feliks Tych, „inna jest percepcja Zagłady przez świadków w dużych miastach, a inna w małych i we wsiach, gdzie Zagłada lub jej fragmenty dokonywały się z reguły na oczach miejscowej ludności polskiej i nie sposób było jej nie zauważyć”5. Na piętrzenie wzajemnych zależności i natężenie emocji wpływało dodatkowo przedłużanie się sytuacji konfliktowej, w ramach której przedwojenne struktury kulturowo-symboliczne ulegały rozchwianiu, a ustalone normy moralnemu zawieszeniu.

• 6 B. Frydryczak Krajobraz. Od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego, Wydawnictwo (...)
• 7 T. Ingold Czasowość krajobrazu, przeł. B. Frydryczak, w: Krajobrazy: antologia tekstów, red. B. Fry (...)

3Doświadczenie postronnego Zagłady na wsi determinowałoby – jak twierdzę – działanie w okolicy rozumianej jako przestrzeń życia, działania i doświadczenia, tworzonej w praktyce, poprzez pracę będącą codzienną aktywnością praktyczną i symboliczną, „która nadaje jej wewnętrzny rytm i wyraźnie określone trajektorie. Tę przestrzeń tworzą jej mieszkańcy zarówno w sensie kulturowym, społecznym, jak i topograficznym. Tu ważniejsza od widoku jest materialność środowiska i jego cechy determinujące sposób i rodzaj podejmowanych działań”6. Konstytutywne znaczenie aktywności ludzkiej w tworzeniu okolicy podkreśla zaproponowana przez Tima Ingolda koncepcja „krajobrazu zadanego” (taskscape), stanowiącego „zespół powiązanych działań” czy zadań podejmowanych w ramach codziennych praktyk przez daną społeczność. „Każde zadanie – jak wyjaśnia badacz – czerpie swój sens z miejsca, jakie ono zajmuje w zespole zadań, wykonywanych szeregowo lub równolegle, i zwykle przez wiele osób współpracujących z sobą”7. Okolica nie ogranicza się zatem tylko do jej fizycznego i przyrodniczego ukształtowania, ale obejmuje również wiele kontekstów: społeczny, kulturowy, afektywny czy zmysłowy. Działanie w niej – co istotne dla analizy postaw chłopskiego postronnego wobec Zagłady – wskazywałoby na konkretną formę sprawczości podmiotu, formowaną przez zależności i uwarunkowania związane z daną okolicą zamieszkania.

• 8 J. Grabowski Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Stowarzyszen (...)
• 9 B. Engelking Jest taki piękny słoneczny dzień… Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942- (...)
• 10 Zob. K. Kersten, T. Szarota Wieś polska 1939–1948, t. 1-4, PWN, Warszawa 1967-1977. Jak piszą redak (...)

4W badaniu doświadczenia postronnego na wsi można wyróżnić trzy rodzaje źródeł: 1) materiały z procesów sierpniowych (znakomicie wykorzystali je w swoich badaniach Jan Grabowski8 i Barbara Engelking9), 2) relacje pisane i mówione, wchodzące w skład literatury dokumentu osobistego oraz 3) szeroko rozumiane teksty kultury. W proponowanej tu refleksji posłużę się relacjami nadesłanymi na konkurs Opisy mojej wsi, zorganizowany w pierwszej połowie 1948 roku przez Instytut Prasy „Czytelnik”. Materiały konkursowe zostały opracowane w czterotomowym wydawnictwie Wieś polska 1939-1948, pod redakcją Krystyny Kersten i Tomasza Szaroty, opublikowanym w latach 1967-1977. Regulamin konkursowy zakładał tematyczną dowolność, aczkolwiek zasugerowano trzy główne problemy: a) wieś podczas wojny i niemieckiej okupacji, b) obecne położenie gospodarcze wsi, c) kulturalne i społeczne życie wsi10. Opowiedzenie o Zagładzie zależało zatem od decyzji i konkretnej motywacji autora relacji. Przywołując poszczególne fragmenty, staram się usłyszeć głos chłopski, wydobyć skrawki trudnych opowieści, obarczonych (prze)milczeniem – pokazać tym samym, co sami mówią o swoim doświadczeniu bycia postronnym, jakich strategii używają do opowiedzenia tego, o czym pamiętają.

• 11 Zob. J. Grabowski Judenjagd..., s. 71-86.
• 12 Zob. R. Sendyka Miejsca, które straszą (afekty i nie-miejsca pamięci), „Teksty Drugie” 2014 nr 1, s (...)

5Różne formy zaangażowania postronnych mieszczą się zasadniczo między dwiema skrajnymi postawami: aktywną przemocą (denuncjowaniem i mordowaniem Żydów) a udzieleniem tymczasowej bądź trwałej pomocy. Postawy postronnego mają zatem charakter pośredni, niejednoznaczny i dynamiczny – nie można ich zaklasyfikować jako działania sprawcy czy sprawiedliwego, choć postronny może jedną z tych ról przyjąć. Mieszkańcy wsi stawali się postronnymi poprzez wykonywanie konkretnych zadań ułatwiających Niemcom zarówno zarządzanie i nadzorowanie społeczności wiejskiej, jak i przeprowadzanie procesu eksterminacji Żydów i akcji wysiedleńczych. Znalezienie się w roli pomocnika wynikało z inicjowanego przez Niemców sposobu organizowania społeczności wiejskiej na podstawie autorytetów, m.in. sołtysa, policjanta czy komendanta ochotniczej straży pożarnej, które różniły się stopniem odpowiedzialności za wspólnotę. Mieszkańcy wsi byli wyznaczani (zwykle przez sołtysa wypełniającego niemiecki rozkaz) do konkretnych zadań, np. mieli zapewniać podwody do wywożenia Żydów, należeli do straży nocnej czy warty wiejskiej, które rozpoczęły działalność po wywózkach a miały chronić wieś „przed bandytami i włóczęgami”, co w rzeczywistości oznaczało wyłapywanie Żydów ukrywających się na terenach wiejskich; mogli także zostać wybrani na zakładników gromadzkich, poręczających swoim życiem za powodzenie „polowania na Żydów”, bądź gońców wiejskich, którzy (gdy we wsi nie było telefonu) dostarczali informacje na posterunek policji11. Działaniem angażującym chłopów w Zagładę było również chowanie żydowskich ofiar, zwykle na miejscu dokonanego mordu, co przyjmowało specyficzną formę tworzenia okolicy poprzez wypełnianie jej „miejscami, które straszą”12.

• 13 Warto wspomnieć, że fragment cytowanej relacji w opracowaniu Krystyny Kersten i Tomasza Szaroty jes (...)
• 14 Ze świadectw i materiałów z procesów sierpniowych znane są zdarzenia wskazujące na samodzielne dzia (...)

7Akcję wyłapywania i wywożenia Żydów autorka pokazuje w swojej relacji jako wspólne działanie Niemców i Polaków, którego specyfikę ujawnia jedno zdanie tej opowieści: „Do pomocy użyto Ochotniczej Straży Pożarnej, która dzielnie dopomagała Niemcom”13. Uczestniczenie chłopskich pomocników (a szczególnie straży pożarnej) opiera się na zasadniczym paradoksie przymusu i dobrowolności – działają oni z polecenia Niemców (zostali „użyci do pomocy”), co jednocześnie nie wyklucza ich spontanicznej i niewymuszonej aktywności („dzielnego dopomagania”)14. Ukazując konkretne czynności uczestników zdarzenia, autorka używa dwóch form czasowników: bezosobowej, gdy mowa o aktach bicia, dręczenia i mordowania Żydów (np. „Bito, znęcano się, oblewano wodą, kopano znękaną ludność żydowską”, „większość wywieziono”, „wyłapywano powoli i rozstrzelano na miejscowym cmentarzu żydowskim”) i osobowej, kiedy opisywane jest rabowanie żydowskiego mienia i wydawanie Żydów. Wydaje się, że w ten sposób różnicowane i niuansowane jest zaangażowanie postronnych: straży pożarnej biorącej udział w bezpośrednich aktach przemocy naruszających granicę życia, rabujących chłopów przekraczających granicę godności, a także tych, którzy chcieli pozostać na pozycji neutralnej (odmawiali pomocy i nie rabowali). Za obdzieraniem ze złota i ubrania, gwałceniem Żydówek, wydawaniem Niemcom stoi bowiem przyzwolenie na cierpienie wyłapywanych i przekonanie o ich nieuchronnej śmierci, którą ostatecznie zada im inny podmiot ukryty za formami bezosobowymi. Odpowiedzialność za pozbawianie życia Żydów rozmywa się w takiej narracji, sprawstwo pozostaje niewypowiedziane i pozbawione konkretnego imienia.

• 15 T. Ingold Czasowość krajobrazu..., s. 154.

9Podejmowaną w okolicy aktywność podmiot rozpoznaje za pomocą różnych zmysłów. Jak podkreśla Ingold, „krajobraz zadany zakłada obecność kogoś, kto poddaje obserwacji i nasłuchuje: krajobraz zadany musi być wypełniony ludźmi, którzy sami obserwują i którzy «działają zwrotnie» w trakcie swojego zamieszkiwania. […] krajobraz zadany nie istnieje jako aktywność, tylko jako interaktywność”15. W kontekście wiejskim wzrok nie jest jedynym narzędziem identyfikowania i doświadczania Zagłady, lecz współistnieje z innymi, tworzącymi okolicę doznaniami zmysłowymi, które są percypowane jako oznaki eksterminacji. Doświadczenie postronnego, aktywowane na poziomie somatyczno-zmysłowym, ma więc w pewnym stopniu samoistny charakter, zachodzi niezależnie od świadomej decyzji podmiotu. W relacji mającej formę epistolarną autorka ze wsi Brzeszcze odnotowuje:

• 16 Zob. J. Urry, P. Macnaghten Zmysłowe postrzeganie przyrody, w: tychże Alternatywne przyrody. Nowe m (...)

10W odniesieniu do percepcji zmysłowej środowiska Urry i Macnaghten stwierdzali, że wszystkie zmysły są przestrzenne (geograficzne) – okolica jest zatem po części konstruowana przez te różne doznania zmysłowe16. Wymienione w liście przejawy zmysłowej percepcji: wycie esesmańskich psów, widok łuny w Brzezince oraz smród palonych ciał, intensyfikują trudną do zniesienia bliskość cudzej śmierci. Dźwięki i zapachy narzucają się, dochodzą do postronnego z zewnątrz, naruszając jego pozycję bezpiecznego oddalenia. W kolejnej relacji czytamy o rozstrzelaniu Żydów w Przyszowej, dekodowanym na podstawie usłyszanego warkotu motorów i strzałów:

• 17 Tamże, s. 172.
• 18 Zob. Yi-Fu Tuan Przestrzeń i miejsce, przeł. A. Morawińska, PIW, Warszawa 1987.

11Autorka – i jak można się domyślać, inni okoliczni mieszkańcy – dekodowała warkot motorów i strzały jako dokonującą się właśnie eksterminację Żydów (oczywiście nie można wykluczyć wiedzy uzyskiwanej ex post z zasłyszanych opowieści, plotek czy pogłosek). Przeraźliwe dźwięki, identyfikowane jako zapowiedź i zarazem realizacja śmierci, zmniejszały dystans postronnych wobec cudzego cierpienia (bliskość nie byłaby zatem warunkiem tylko spojrzenia). Podobnie jak słuch, „powonienie zapewnia bardziej bezpośrednie i mniej zaplanowane spotkanie ze środowiskiem, i to takie, którego nie można włączyć i wyłączyć”17. Yi-Fu Tuan akcentował również momentalność i bezpośredniość woni i jako taką przeciwstawiał abstrakcyjnej i kompozycyjnej charakterystyce widzenia18. W przywołanym wcześniej liście autorka podkreślała: „Naszym świętym obowiązkiem było patrzeć na Rajsko, Brzezinkę”. Patrzenie traktowane jako etyczny imperatyw postronnego jest faktycznie zależne od postronnego, może on zarządzać własnym spojrzeniem (patrzeć lub spuścić wzrok). W tym kontekście spojrzenie daje dostęp do wiedzy o Zagładzie i zarazem pozwala zachować wobec niej dystans. Warto jednak zwrócić uwagę, że wzrok ujawnia tu swój ambiwalentny charakter. Autorka używa bowiem dwóch określeń aktywujących różne znaczenia spojrzenia – z jednej strony odwołuje się do patrzenia, czyli skierowania wzroku na dany obiekt i co więcej, zajmowania postawy naocznego świadka, a z drugiej mówi o „świeceniu do ślepi”, które pozbawia podmiot wzroku i jego sprawczości.

• 19 Autorka relacji pochodzi z Wieprzca, w czasie wojny pracowała u rodziny żydowskiej w Dąbrowie Tarno (...)

14Efekty afektu, uwalnianego w momencie współ-czucia, wpływają również na formę przekazywanej opowieści i jako takie pozwalają identyfikować stojące za nią doświadczenie. Takie relacje ujawniają charakterystyczne rozedrganie, które budują kompulsywne powtórzenia tych samych fraz czy nagłe zerwania toku opowieści. Jako przykład takiego zapisu afektywnego doświadczenia posłuży następujący fragment, dotyczący akcji likwidacyjnej w getcie w Dąbrowie Tarnowskiej, aczkolwiek opowiadanej z perspektywy kobiety mieszkającej na wsi19:

• 20 Por. H. Edgren The Project “Bystanders – Does It Matter?”, w: Looking at the Onlookers and Bystande (...)

16Doświadczenie postronnego na wsi determinuje działanie w okolicy obejmujące trzy aspekty: kulturowy (chłopską kulturę i jej imaginarium symboliczne), społeczny (dotyczący relacji międzyludzkich: polsko-polskich, polsko-żydowskich, żydowsko-żydowskich) oraz topograficzny (odwołujący się do ukształtowania wiejskiej przyrody). Nawiązując do zarysowanego wcześniej pojęcia „okolicy” i jej szczególnego znaczenia w kontekście Zagłady, postawę chłopskiego postronnego można dookreślić terminem „okoliczny”, nazywając tego, który funkcjonuje i działa poprzez interakcje z otaczającym go środowiskiem, oraz aktywnościami wpływającymi na ukształtowanie okolicy. Intuicję tę potwierdza Słownik warszawski, zgodnie z którym istniało kilka pokrewnych postronnemu określeń, takich jak: sąsiedni, sąsiedzki i okoliczny właśnie. Warto również wspomnieć, że termin „okolicznik” oznaczał w dawnym użyciu „kogoś z okolicy” lub „sąsiada okolicznego”. Nie uchylając jednak całkowicie pierwszego znaczenia „okolicznika”, związanego z terminologią językoznawczą, można stwierdzić, że status okolicznego wyznacza relacja zależności od podmiotu nadrzędnego. Swoje bycie dostosowuje on do zasad i reguł wynikających z funkcjonowania w konkretnej konfiguracji społecznej, która w warunkach okupacyjnych przybrała postać wzajemnego zakładnictwa – polsko-żydowskiego i polsko-polskiego. Uchwycenie złożoności doświadczenia postronnych na wsi oraz stopnia ich zaangażowania w Zagładę wydaje się więc możliwe dzięki analizie kontekstowej koncentrującej się na sytuacji, w jakiej żyli i działali postronni, oraz uwarunkowaniach przyjmowanych przez nich ról zależnych od rozporządzeń okupanta, niepisanych reguł rządzących wiejską wspólnotą, a także własnego wyboru i decyzji20.

• 21 Przywołam dwa przykłady. W filmie Pawła Łozińskiego Miejsce urodzenia jeden z rozmówców wspomina, ż (...)
• 22 Zob. Wobec obcych. Zagrożenia psychologiczne a stosunki międzygrupowe, red. M. Kofta, M. Bilewicz, (...)
• 23 Zob. J.T. Gross „Ten jest z ojczyzny mojej”…, s. 45-46.

18Zarówno ci, którzy pomagali Żydom w czasie wojny, jak i ci, którzy ich zabijali, byli piętnowani przez wiejską wspólnotę21. Stanowili bowiem źródło wstydu zagrażającego zbiorowej tożsamości mieszkańców, z którą się identyfikowano22. Ten społeczny ostracyzm wskazuje paradoksalnie na to, że normą zachowań polskiego społeczeństwa w czasie Zagłady była postronność – z perspektywy wspólnoty osoby, które przekroczyły jej granicę, nie dostosowały się do podzielanej przez mieszkańców postawy. Tym samym mogły one potwierdzić przyzwalającą na śmierć obojętność i „poboczne zaangażowanie” większości23. Mechanizm ten ujawnia jeszcze coś więcej – że postronne uczestnictwo jest nie-do-zniesienia, stawia tego, który znajdzie się przy cudzym cierpieniu i śmierci, w moralnie dwuznacznej pozycji. W tym sensie – nie tylko podejmowania konkretnego działania, ale afektywno-zmysłowej obecności – postronny nie może uchylić się od swojego zaangażowania, pozostać na zewnątrz dziejących się w jego okolicy wydarzeń. Dori Laub, wyróżniając świadków wewnętrznych i zewnętrznych (wśród których wymieniał m.in. najbliższego sąsiada, przyjaciela, instytucje społeczne, np. policję, oraz potencjalnych ratujących), przekonywał jednocześnie, że

• 25 Podobny sposób definiowania postronnego (bystandera) proponuje Mary Fulbrook, zob. tejże A Small To (...)
• 26 Zob. G. Agamben Co zostaje z Auschwitz, przeł. S. Królak, Sic!, Warszawa 2008, s. 15.

19Postronność, będąca formą „pobocznego” działania i uczestniczenia, bycia obecnym przy danym zdarzeniu, ma charakter sytuacyjny i kontekstowy, warunkuje ją bowiem konkretna sytuacja, w pobliżu której znajdzie się postronny, czy okolica, którą zamieszkuje25. Świadczenie odnosiłoby się natomiast do poziomu doświadczenia i artykulacji – świadkiem jest zatem ten, kto nie tylko coś przeżył i posiada na ten temat pewną wiedzę, ale również może w jakiś sposób (werbalnie bądź pozawerbalnie) wyrazić swoje doświadczenie i przekazać je dalej26. Polski postronny zdaje się zatem kwestionować własny potencjał świadczenia, odmawia zostania świadkiem, gdyż gest ten ujawniłby jego uwikłanie w doświadczenie Zagłady.