• 1 Tadeusz Drewnowski pisał o „zwykłym dniu Warszawy krwawego przełomu 1942-43”. T. Drewnowski Ucieczk (...)
• 2 T. Borowski Pożegnanie z Marią, w: Utwory wybrane, oprac. A. Werner, Ossolineum, Warszawa 1991, s. (...)

2Jest rok 1942. Zima1. W jednym z mieszkań na warszawskiej Pradze trwa wesele. Wśród rozbawionych, pijanych gości nagle zjawia się „Żydóweczka, która uciekła z getta i tej nocy nie miała gdzie spać”2. Poza bohaterką opowiadania, Marią, nikt nie zwraca na nią uwagi. Autor wyraźnie chce, abyśmy w pierwszej kolejności zdziwili się brakiem zdziwienia weselników, którzy zdają się nie dostrzegać uciekinierki bądź traktują jej pojawienie się na weselu normalnie, jakby urządzali imprezę każdego, tylko nie wojennego dnia. Być może właśnie dlatego to, co ma do powiedzenia narrator, pozostaje niezauważone. Przede wszystkim zbiegłą z getta pieśniarkę nazywa „Żydóweczką”, a w charakterystyce zbyt długo zatrzymuje się na jej ciele. Zauważa, że ma ona „krowie oczy”, „szerokie biodra, dobre do rodzenia” i „ptasią głowę ozdobioną lśniącymi falami przylizanych włosów” (PzM, 147-148). Na tym tle piękno Marii przypomina barokowe perwersje z antyklerykalnych fraszek Jana Andrzeja Morsztyna: z jej żółtej sukienki wystają powabnie piersi, między którymi kołysze się złoty krzyżyk. Seksualność Żydówki jest zatem krowia i ptasia, a więc irytująca i głupia, zaś piękno polskiej katoliczki – wzniosłe i pożądane. Żydówka z getta interesuje się przede wszystkim rzeczami (podziwia książki, szczoteczkę do zębów etc.), w związku z czym polskie wesele nie jest dla niej interesujące (a przynajmniej nie tak interesujące, jakby można było oczekiwać). Zdenerwowanie dziewczyny, psujące niektórym humor („A ja myślę, że po aryjskiej stronie też będzie getto…”, PzM, 148), wynika zdaniem narratora z tego, że „jej rodzina została za murami” (PzM, 148).

• 3 U Drewnowskiego znajduje się potwierdzenie tej intuicji: „Człowiek nie jest równy gwiazdom, lecz ob (...)

3Lektura następnej części opowiadania prowadzi do podobnych wniosków. Tyle tylko że podenerwowana „okolicznościami” i przebywaniem po aryjskiej stronie Żydówka jest stara, lecz określenia, jakimi posługuje się w stosunku do niej narrator, są równie adekwatne i sarkastyczne, co w poprzednim przypadku. Z jego opisu wyłania się prawie martwa, biedna staruszka („wyblakłe, martwe, jakby zamarzłe oczy”, „świszczący szept”, PzM, 159), która przed wojną była „właścicielką ogromnego składu towarów budowalnych, paru ciężarowych samochodów, własnej odnogi kolejowej, dziesiątków robotników i niewyczerpanego konta w bankach krajowych i szwajcarskich” (PzM, 159). Jej zrujnowane zdrowie zdaje się narratorowi na rękę. Patrząc starej „siksie” (PzM, 167) w zęby, szacuje, ile są warte i co mógłby z nich sprzedać: „Dwa masywne złote rzędy zębów błyszczały w ustach, zdawało się, że kłapnęły, niemalże zadźwięczały” (PzM, 159). Czyż to pobrzękiwanie nie kojarzy się z dźwiękiem rozsypywanych i przeliczanych monet?3

• 4 J.T. Gross Polish Society under German Occupation, Princeton University Press, Princeton 1979, s. 9 (...)
• 5 R. Hilberg Sprawcy, ofiary, świadkowie. Zagłada Żydów 1933-1945, przeł. J. Giebułtowski, Centrum Ba (...)
• 6 Tamże.
• 7 Tamże, s. 297.
• 8 Tamże, s. 298.

5Spostrzeżenia Tadeusza Borowskiego z wydanego po raz pierwszy w 1947 roku Pożegnania z Marią znajdują potwierdzenie w opartych na publikacji Grossa Polish Society under German Occupation4 uwagach Hilberga. Znajdziemy wśród nich zdania, że po wybuchu wojny wśród Polaków „gwałtownie rosły alkoholizm i zachorowalność na gruźlicę”5, drastycznie zmalały dostawy żywności (z 2500-2800 kcal w 1940 roku na 1700-2000 kcal w 1942 roku), „stosunek Polaków do Żydów stanowił konstelację przedwojennych postaw – od tolerancji do wrogości”6, a wielu mieszkańców dawnej Polski nie prowadziło samodzielnych interesów i pracowało u Żydów. Najbardziej radykalnie brzmi stwierdzenie, że „polskie społeczeństwo, jego rzecznicy i pisarze, byli katolikami z wyznania i nacjonalistami z przekonania”7. Ma ono postać uogólnienia (nie całe polskie społeczeństwo w latach 1939-1945 było katolicko-nacjonalistyczne, włączając w to Borowskiego). Jednak jego opowiadanie nie tyle osłabia tę radykalność, ile ją zadziwiająco umacnia. Polaków z Pożegnania z Marią najbardziej interesuje żydowskie złoto, a najsilniej przeraża możliwość uczynienia getta z całej Warszawy. Zdanie z Hilberga: „świadomość, że na Żydów przyszedł kres, w nieunikniony sposób postawiła pytania o to, czy oni [Polacy – M.T.] sami będą następni”8, mogłoby stanowić motto Pożegnania…

• 9 Medaliony ukazały się w grudniu 1946 roku, a więc dokładnie rok przed publikacją zbioru Pożegnanie (...)
• 10 Por. R.F. Brenner Zofia Nałkowska: Milczenie i słowo w relacji świadka Holokaustu, przeł. A. Kondra (...)
• 11 M. Rothberg The Witness as „World” Traveler. Multidirectional Memory and Holocaust Internationalism (...)
• 12 Z. Nałkowska Dzienniki, t. 5: 1939-1944, oprac., wstęp i kom. H. Kirchner, Czytelnik, Warszawa 1996 (...)
• 13 Z. Nałkowska Kobieta cmentarna…, s. 415.

6W nieco wcześniejszym opowiadaniu, którego zalążki powstały w 1943 roku9, Zofia Nałkowska próbuje opisać bardziej złożone zachowania polskich świadków i pokazać warszawiaków nie jako handlarzy żydowskiego mienia, ale straumatyzowanych sąsiadów ginącego narodu10. Traumę polskiego świadka przestawia jednak jako cierpienia katoliczki z powodu zniszczenia cmentarza, sąsiadującego z gettem, które wywołuje w niej empatię przechodzącą w obojętność i irytację. Kobieta cmentarna ma jednak znacznie więcej cech realnego świadectwa niż opowieść Borowskiego. Między innymi charakteryzuje ją brzmieniowość i słyszalność, którą Michael Rothberg dostrzega w filmie Kronika jednego lata w reżyserii Jeana Roucha i Edgara Morina, pokazując, że umieszczenie na drugim planie bohaterki, ocalonej Marceline Loridan-Ivens, pozwala jak gdyby „usłyszeć” jej świadectwo za pomocą dźwięków, które dochodzą z otoczenia11. To samo można powiedzieć o medalionie Nałkowskiej, opartym na metonimii „Bo oto słychać i oto widać”12, poza którą (czy raczej: dzięki której) autorka rozpościera przed czytelnikiem nieobecny i niewyrażalny widok. Metonimia odsyła tu ku czemuś istniejącemu nie tylko poza zasięgiem percepcji, ale przede wszystkim poza zasięgiem ironii. Prawdziwi świadkowie Zagłady, ci, którzy mieszkali w getcie bądź byli w nim przejazdem, jak bohaterowie Borowskiego, uchylają się od sprawozdania i każdą próbę odpowiedzi na pytanie, jak tam jest/było, kończą milczeniem: „Tylko żeby pan widział to, co ja widziałam za murami…” (PzM, 148); „Panie Tadku, panie Tadku, co ja tam widziałem, to byś pan nie uwierzył. Dzieciaki, kobity… Chociaż i żydowskie, ale wie pan…” (PzM, 152). Kobieta cmentarna mniej widzi, więcej słyszy. Swoją wiedzę opiera na słyszeniu lub zasłyszeniu. Ale także ona nie potrafi dokończyć świadectwa: „Mieszkania mamy zaraz koło muru, to u nas wszystko słychać, co się u tamtych dzieje. Już teraz każdy wie, co to jest. […] Czy to jest przyjemnie tego słuchać?”13

• 14 Pisałam o tym szerzej w artykule Retoryka Zagłady w najnowszej prozie polskiej, w: Ślady II wojny ś (...)
• 15 Por. S. Chutnik W krainie czarów, Znak, Kraków 2014; S. Chwin Dolina Radości, „Tytuł”, Gdańsk 2006; (...)
• 16 Hypotypoza – pisał Adam Dziadek – „tworzy z opisu żywą scenę, obraz w podwójnym sensie: obraz wizua (...)
• 17 J. Kristeva Problemy strukturowania tekstu, „Pamiętnik Literacki” 1972 nr 63 (4), s. 247.

7Ironia i metonimia należą do figur retorycznych często występujących w poholokaustowej prozie polskiej14. Dzięki nim pisarze tacy jak Sylwia Chutnik, Stefan Chwin, Paweł Huelle czy Andrzej Stasiuk15 tworzą iluzoryczne przedstawienia przeszłości, w których instalują siebie i swoich bohaterów w roli świadków Zagłady. W stosunku do prozy Borowskiego i Nałkowskiej są to jednak przedstawienia oparte na bardziej efektownych dowodach niż wrażenia słuchowe, pozwalających przede wszystkim pokazać (a raczej odkryć i odsłonić), a dopiero później zrozumieć przeszłość. Punktem wyjścia dla hypotypozy (czyli odsłonięcia)16, występującej we współczesnych narracjach zagładowych, jest wiele spostrzeżeń, które po raz pierwszy pojawiły się w Medalionach czy Pożegnaniu z Marią. Za Julią Kristevą będę je nazywać ideologemami, a zatem „różnymi wypowiedzeniami, odnalezionymi a posteriori przez naszą analizę w różnych wcześniejszych lub synchronicznych wypowiedziach”17. Tworzą one inną niż wyjściowa jakość o niekiedy arbitralnym znaczeniu i, co także istotne, wskazują na relację nowego tekstu z innymi tekstami. Występowanie w prozie współczesnej ideologemów Zagłady nie odbiera mocy literackim świadectwom. Ironiczność narracji Pożegnania z Marią czy metonimiczność niektórych wypowiedzi bohaterki Kobiety cmentarnej w dalszym ciągu budzą zdziwienie i wymagają wyjaśnienia.

• 18 J.E. Young Writing and Rewriting the Holocaust. Narrative and the Consequences of Interpretation, I (...)
• 19 Tamże, s. 53.

9Omawiając „doku-powieści” D.M. Thomasa, Jean-François Steinera, Geralda Greena i Anatola Kuzniecowa, James E. Young postawił bliską Haydenowi White’owi tezę, że zamiast zastanawiać się nad proporcjami fikcji i faktów, warto badać tropy retoryczne świadkowania i na ich podstawie określić metody narracyjne oraz sposób, w jaki są generowane18. Pisarz wraz ze swym bohaterem, niezależnie od tego, czy był świadkiem, czy tylko sfabrykował fikcję, posługuje się retoryką. Parafrazując słowa Ronalda Webera, Young stwierdza: prawdziwym celem każdego autora „doku-powieści” nie jest tworzyć historię faktualną, ale przekonać czytelnika, że jest ona faktualna19. Do czego przekonują nas ironiści?

• 20 Warto w tym miejscu przypomnieć słowa Michała Głowińskiego: „Kiedy czytałem dzieło Raula Hilberga [(...)
• 21 Maria Berta Rundo (Tuśka), później Borowska wywodziła się ze spolszczonej rodziny żydowskiej. Jej o (...)
• 22 B. Shallcross Rzeczy i Zagłada, Universitas, Kraków 2010, s. 87.
• 23 Tamże, s. 85.
• 24 A. Morawiec Coś z niczego? „Profesor Spanner” (raz jeszcze), „Narracje o Zagładzie” 2016 nr 2, s. 1 (...)

10Podstawą wielu współczesnych fikcji holokaustowych jest właśnie Pożegnanie z Marią, a szczególnie kończąca je fantazja o śmierci bohaterki jako „aryjsko-żydowskiego” Mischlinga przerobionego na mydło w fabryce śmierci Stutthof (PzM, 179). Wielu interpretatorów tej sceny zastanawiało się, dlaczego Borowski zakończył swoje świadectwo takim właśnie, fałszywym akordem, tworząc coś w rodzaju quasi una fantasia. Tak jakby w jednej chwili, za pomocą zdania wielokrotnie złożonego, chciał zmienić wymowę tekstu i obrócić go w ponury żart20. Dodajmy – żart z Zagłady. Tymczasem to nagłe zerwanie z porządkiem narracji – Maria Rundo nigdy nie była w obozie w Stutthofie i przeżyła wojnę jako Polka, wywieziona do Auschwitz-Birkenau, a później Ravensbrück21 – nie zakłóca wcale narracyjnej logiki. Maria dołącza do pozostałych dwu Żydówek, by stać się (osobowym) dowodem na materialistyczny wymiar Holokaustu. „Podejście do ludzkich zwłok jako towaru lub «traktowanie ich jak mięsa» wiąże się z nowoczesną, racjonalną machiną wojenną oraz towarzyszącą jej techniczną odpowiedzialnością, która zastąpiła odpowiedzialność moralną” – pisała Bożena Shallcross za Zygmuntem Baumanem22. Według Shallcross wynika ono z transformatywnego stosunku nazistów do żydowskiej somy, o której przed konferencją w Wansee myślano wyłącznie w kontekście wstrętu i odrazy jako o bezużytecznym „opakowaniu ukrytego w niej żydowskiego złota”23. Owa transformatywność, widoczna także w opowiadaniu Borowskiego, pozwalała nazistom poddawać żydowskie ciało wielorakim praktykom produkcyjnym. Shallcross podaje przykład materiałów izolacyjnych, rękawiczek i abażurów. W tym miejscu trzeba przerwać i postawić pytanie: czy rozpatrywanie makabrycznych działań Niemców, opisanych przez Borowskiego, w kontekście uwag poczynionych przez badaczkę na marginesie medalionu Profesor Spanner Nałkowskiej nie jest nadużyciem? Myślę tu przede wszystkim o druzgocącej krytyce źródeł, na jakich opierała się Nałkowska, dokonanej przez Arkadiusza Morawca, który wytknął pisarce niezgodność z faktami i tworzenie „legendy”. „Legenda o pozyskiwaniu z ludzi tłuszczu zyskała w czasie drugiej wojny światowej kształt, by tak rzec, bardziej wyspecjalizowany: traktowała o przerabianiu na mydło Żydów”24.

• 25 S. Žižek Metastazy rozkoszy. Sześć esejów o kobietach i przyczynowości, przeł. M.J. Mosakowski, Wyd (...)

11We wszystkich przypadkach – Borowskiego, Nałkowskiej, Shallcross i Morawca – chodzi nie tyle o fakty, ile o fantazjowanie o nich. W Pożegnaniu z Marią mydło oznacza wtargnięcie Realnego i nagłe, druzgocące przypomnienie o prawdziwym ciele i tym, co kryje się pod jego powłokami. Żelazna logika opowiadania powoduje, że rozgrywa się ono jednocześnie na powierzchni rzeczywistości i w porządku symbolicznym, gdzie kobiety są po pierwsze, stereotypowo wyrażonymi kobietami, po drugie – stereotypowo widzianymi Żydami, po trzecie – żydowskim ciałem, a właściwie mięsem. „Jedna z definicji Lacanowskiego Realnego mówi, że jest ono obdartym ciałem, pulsowaniem surowego, obdartego ze skóry, czerwonego mięsa…”25. Czyje widzenie kobiet i Żydów reprodukuje Borowski? Kto jest świadkiem? Opierając się na opisie intersubiektywności fantazji Slavoja Žižka, rekonstruującego za Jacques’em Lacanem pragnienie zjedzenia przez córkę Freuda ciastek, rozumianego nie jako pożądanie jedzenia, ale stan podziwu i zdumienia, w jaki, jedząc, mogła wprawiać swoich rodziców dziewczynka, należałoby powiedzieć: świadkiem w narracji Borowskiego jest chcący się najeść i zarobić na Żydach polski mężczyzna w średnim wieku. Pisarz, naśladując jego pragnienie, jednocześnie pragnie uznania w oczach myślących podobnie do tamtego mężczyzny Polaków, i dekonstruuje je. Tym zasadniczo różni się moc jego literatury od prostych komunikatów rozważanych przez psychoanalityków – ową nadwyżką w postaci dekonstrukcji.

• 27 K. Piwowarski Więcej gazu, Kameraden!, W.A.B, Warszawa 2012, s. 133-134.
• 28 Tamże, s. 137.

14W drugim przypadku dwaj pijani maszyniści transportu wiozącego Żydów do Auschwitz, przehandlowawszy węgiel, próbują opalać lokomotywę przewożonymi dziećmi. „Z początku próbowali miotać pojedynczo do tendera, ale tender był wysoko, a oni w dole, po pas w czerwonym śniegu, i nawet lekkie dziewczynki z mysimi ogonkami odbijały się od czarnej tłustej blachy i spadały im na karki”27. Ostatecznie, aby zwiększyć wydajność paliwa, ciała trzeba piłować: „Dorsz giął piłę, piła jęczała śpiewnie”28.

• 29 K. Wyka Życie na niby, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1984, s. 144. O związkach Pożegnania z Marią (...)
• 30 S. Žižek Przekleństwo fantazji, przeł. A. Chmielewski, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2001, s. 116. W zal (...)
• 31 Literatura występuje w tej sytuacji w podwójnej roli: czynnika, który odtwarza istniejące już wyobr (...)
• 32 Metafora wojny jako rzeźni i demontażu oprawianego ciała, widoczna w kryminale Wrońskiego, pochodzi (...)

15Obie opowieści mogłyby ilustrować tezę Kazimierza Wyki o gospodarce w Generalnym Gubernatorstwie, wyłączonej z prawa i moralności: „tutaj wolno i należy robić, co się chce”29. Wszelako różnica między Wyką, Borowskim, który pisał o czarnym handlu bimbrem i kiełbasą, a Wrońskim i Piwowarskim dotyczy poziomu fantazji. Jak wspomniałam, polscy pisarze współcześni starają się skonstruować figurę świadka, który pomaga w Zagładzie, jednocześnie zaspokajając swoje najprymitywniejsze potrzeby. Autor Kamiennego świata, sięgając po hiperbolę i ironię, ale też skrótowe, wręcz lakoniczne opisy, próbuje z kolei je dekonstruować. Piwowarski i Wroński, stosując powtórzenia i makabryczne metafory rozkoszy („piła jęczała śpiewnie”), pokazują, że z utylitarnego traktowania żydowskiego ciała można czerpać przyjemność. Określenia typu „robią kiełbasę z Żydków” i „piła jęczała śpiewnie” są wprawdzie częścią „obscenicznego brudnego sekretu nie ujawnianego publicznie”30, czyli tego, w jaki sposób wielu nazistów pojmowało Zagładę; jeśli jednak chciałoby się w nich zobaczyć redundantną rozkosz, o jakiej pisze autor Przekleństwa fantazji, to byłaby to rozkosz przejęta przez literaturę31 z wyobrażeń współczesnych Polaków na temat tego, co zrobiliby Żydom w czasie wojny, gdyby byli nie tylko świadkami, ale i sprawcami Zagłady. Warto zwrócić uwagę, jak Polacy wyobrażają sobie swój udział w niej. Nie marzy się im obecność wśród nazistowskiej elity, lecz bycie pomocnikiem i rzeźnikiem, który wykonując mechanicznie i szybko swoją robotę, pracuje cały czas w kałuży krwi32. Nie są to marzenia, do których literatura polska chciałaby otwarcie kogokolwiek zachęcać, dlatego spotyka się je rozsiane w postaci anegdot, scenek i z rzadka tylko całych opowiadań. Powróćmy do Wyki:

• 34 W. Dutka Czerń i purpura, Wydawnictwo Albatros A. Kuryłowicz, Warszawa 2013; J. Wydra Esesman i Żyd (...)
• 35 W 2013 roku na stronie https://www.sadistic.pl/jak-zydzi-zamieniali-sie-w-mydlo-vt227774.htm (07.02 (...)

16Ironiczne przedstawienia Zagłady zaprzeczają zakazowi Wyki. Dwa omówione przykłady, których można znaleźć więcej (we wspomnianej prozie Huellego, Chwina, w romansach holokaustowych34), pokazują, że dzisiejszy dyskurs o Zagładzie wytworzył figurę świadka, w której zamiast historii znalazły się społeczne oczekiwania wobec wielu grup wykluczonych, w tym uchodźców. Czy tworzące go ideologemy nie są przypadkiem także częścią internetowego hejtu?35 „Długie trwanie” figury świadka uświadamia nam, jak bardzo spotworniała ona od czasu zakończenia wojny i w jak arbitralny sposób łączy się dzisiaj z samą Zagładą.