Lo contèxt politic e literari

3E après las annadas 60 ? Per cubar la plaça nòva presa per las femnas, nos podèm clinar sur tres elements : lo teatre, la novèla cançon, la poesia.

4Enfin, presentarem l’itinerari singular de Rosalina Ròcha, una de las voses femininas mai originalas de la fin del sègle xx.

Lo teatre

La cançon

7La novèla cançon occitana aguèt sas cantairas. La mai coneguda, de segur, es Maria Roanet, que metèt a son repertòri de cançons de reivindicacion occitanista, bastidas mai que mai a l’entorn d’una relectura de l’istòria, d’aquí de cançons sus la crosada contra los Albigeses o sus la revòlta dels vinhairons en 1907. Mas l’especificitat d’una votz feminina apareis tanben, per exemple, dins de cançons ont es evocada la maternitat coma « Mon topinon » (Roanet 1975a), e 1907 apareis, dins un tèxt d’Ives Roqueta, a travèrs la figura de Cecília, joventa tuada pendent una manifestacion a Narbona (Roanet 1975b). Sota lo labèl Ventadorn, se tròban 6 disques de Maria Roanet. Un tèxt d’ela (paraulas e musicas), « Me sovèni » (1979) es plan emblematic de çò que poiriam sarrar d’un occitanisme militant (a travèrs los remembres de l’Istòria) portat per una votz feminina :

Soi sortida i a cent mila ans
D’aquela tèrra e del solelh,
Dins son blau la mar me portèt
Foguèri vaga,
Cauquilha nusa, gabian ò peis,
De mòrt en mòrt al long del temps,
Nasquèri òme.

Me sovèni del bonur
De la pensada coma una nèbla
Cada naissença es un lençòl que se deseplega
E cada mòrt un pauc de nèu
Que fond sul còr. Me’n sovèni.

Çai foguèri i a sèt cents ans,
Teissièr catar en Albigés,
Pregavi lo Dieu dreiturièr
En lenga nòstra
Foguèri simple païsan
Prenguèri la dalha e lo pal
Contra la França.

Me sovèni dels lenhièrs,
De Ramon e de la desfacha
Çai foguèri i a dos cents ans,

Femna de paure vinhairon,
Faguèri la revolucion,
Plantèri l’arbre.
En cincanta-un, desportat
Per la justícia, la libertat,
Mòrt a Caièna.

Me sovèni de l’espèr
Del pan rar, de la misèria…

Tornarai nàisser dins mila ans
E serai polsa, e serai vent
Erba pels camps, benlèu froment,
E la peireta
Qu’aurai portada a l’ostal
Que quilham contra lo terral
Serà ieu, viva.

Me sovèni del bonur
Del pòble liure que fa fèsta
Cada naissença es un lençòl que se desplega
E cada mòrt un pauc de nèu
Que fond sul còr. Me’n sovèni.
E cada mòrt un pauc de nèu
Agètz pas paur. Me’n sovèni. (Roanet 1979, 35)

8L’òbra de Maria Roanet es estada recampada en 2015 a las edicions Letras d’òc sota lo títol Lo vèspre es roge, aurem bèl temps.

9D’autras cantairas nasquèron tanben dins aquelas annadas : la Provençala Miquèla, qu’enregistrèt tres disques en cò de Ventadorn entre 1974 e 1984 e que contunha totjorn, après un passatge per la television (emission Vaquí, de FR3 Marselha). Nicòla, provençala tanben, enregistrèt dos disques. La cobèrta del segond, Leissem lei escapar (1977), representa una boca de femna tancada per un cadanàs… Messatge clar… Es dins aquel disc que Nicòla interprèta un tèxt de Rosalina Ròcha : « L’esluciada », publicat en 1971 dins lo recuelh Òm sap pas coma (Ròcha 1971a, 8).

10La Lengadociana Clàudia Galibèrt (dos 33 t. en 1977 e 1978), votz originala ailàs amudida après dos disques, tornada a son mestièr de professora d’espanhòl, mesclava dins son repertòri de tèxtes sieus, d’una granda sensibilitat, cançons de lucha e de tendresa, amb de tèxtes de poètas contemporans coma Leon Còrdas o Max Allier. Clàudia Galibèrt aviá una afinitat particulara per Espanha que patissiá encara lo jo franquista, coma o exprimís aquel extrach d’un long tèxt de Max Allier (1969, 119), « Ai viscut los jorns de vergonha », tirat d’un ensemble titolat La crida :

Ieu me ramente Barcelona
Espanha en flors de mar en mar
Dins ieu coma un sorelh
repofa l’estiu dau Frente Popular
Madrid Granada las Astòrias
son d’espinhas d’aur dins mas carns

T’ai tota en mon còr Catalonha
Montjuich los plans descaladats
e vese au canton d’una androna
la filha embé sa risa roja
fai petar l’ombra que s’acorcha
au sorelh de la libertat…

11Autras voses de femnas de las annadas 70, Josiana Vencenzutto, Rosina de Pèire, que nos quitèt en 2019 e sa filha Martina, Ròsamonda, o encara Jacmelina… Es a dire a quicòm pròche una de sièis de l’ensemble dels noms de cantaires. Una discografia complèta se pòt trobar a la fin del libre de Valérie Mazerolle (2008).

Poesia e pròsa

12Poesia e cançon son fòrça ligadas dins aquela temporada e la novèla cançon foguèt lo veïcul de la poesia occitana. Dins lo biais de cantar, l’acompanhament musical èra d’una granda sobrietat e lo tèxt èra mes en abans, d’aquí lo trabalh de memorizacion d’unes grands tèxtes poetics que permetèt la novèla cançon occitana, a començar per los poèmas de Lafont e Bodon.

14Meteissa raretat dins las doas revistas citadas. Es Rosalina Ròcha qu’es la mai sovent presenta, Marisa Ros o es un pauc mens per çò qu’es de son òbra de creacion, mas dona de tèxtes de reflexion. D’autres noms i apareisson, coma aquel de Miquela Stenta o d’Elena Gracia, que venguèt a l’occitanisme dins las annadas 40. Aquela militanta del sector pedagogic de l’IEO i dona doas novèlas dins los numèros 7 e 8 de 1966. De notar que l’expression en pròsa es una excepcion dins los supòrts que ne parlam. Rai qu’es estat totjorn mai aisit, per las lengas minoritàrias e per los escriveires que se cèrcan, e pas solament per las femnas, de començar per la poesia. De remarcar tanben que las femnas, a l’excepcion de Marisa Ros, son absentas de la redaccion dels tèxtes de reflexion que publica Viure…

15Autra remarca : se Colette Derdevet publiquèt, entre 2007 e 2011, tres libres de poesia illustrats, èra demorada muda fins aquí. Miquèla Stenta se tornèt exprimir coma creatritz pas que dins los dos ans que venèm de viure (Stenta, 2019 e 2021) e Rosalina Ròcha sortiguèt de la scèna de l’escritura occitana après son darrièr libre publicat en 1994 e una novèla en 1996…

16Es pasmens d’ela qu’avèm desirat de parlar aquí. Son òbra publicada es relativament abondosa, e son ròtle dins l’edicion contemporanèa foguèt dels importants puèi que bailegèt, de 1980-1985, la revista de creacion e de critica Jorn.

Rosalina Ròcha

Itinerari biografic

17Nasquèt en 1946 a Alès, dins una familha modèsta d’obrièrs agricòlas de las environas d’Uzès. Sos parents, que descriu coma amaires e atentius, èran d’enfants de l’assisténcia. Son paire, obrièr agricòla, èra menat sovent a cambiar de mèstre e mai d’ostal. Una familha unida, tant amb los parents qu’amb lo demai de la fratria. Rosalina Ròcha faguèt d’estudis de letras a Montpelhièr e se i trobèt mesclada amb lo revolum de 68. Los azards de la vida faguèron d’ela una barrutlaira, per causida o per fòrça. A la debuta de las annadas 70, se trobèt dins lo Cantal, coma mèstra auxiliària de francés, pendent que son espós montava de corses d’occitan dins los licèus de Sant-Flor e de Murat. Puèi davalèron totes dos dins Gard, ont exerciguèron lor mestièr d’ensenhaires dins d’establiments privats, abans de partir dins Gèrs a la debuta dels ans 90. Viu ara dins lo Peiregòrd, pròche d’un site preïstoric important.

18Son òbra publicada es relativament abondosa mas en granda part esparpalhada. Ai ensajat de ne faire l’inventari que se tròba dins la bibliografia a la fin de l’article ont ai tanben ensajat de recensar los qualques escriches critics sus l’òbra.

19Sos primièrs tèxtes pareguèron en 1969 dins la revista Obradors, bailejada per lo Centre d’Estudis Occitans de l’Universitat Paul-Valéry de Montpelhièr. Un de sos libres, Sensa-Nom, la Romèca, lo Babau e la television (1987), rescontrèt un lectorat relativament important. En revenge, foguèt malcorada, coma mantun, per l’insufiséncia de la lectura critica de sas òbras ulterioras. Dins la solesa, se descorèt de l’escritura. S’ensagèt un temps a l’escritura en francés. Puèi renoncièt a cercar d’èsser publicada.

20En mai de son escritura personala, Rosalina Ròcha bailegèt, tot lo temps que durèt, la revista de creacion e de critica literària Jorn (quatòrze numèros publicats entre 1980 e 1985). Al comitat de redaccion se trobavan Felip Gardy, Bernard Lesfargas, Joan-Maria Auzias, o encara Joèu Meffre.

21L’oportunitat d’aquel article me permetèt de legir d’un lanç l’ensemble de l’òbra de Rosalina Ròcha, qu’una part n’es demorada manuscricha. Me mainèri que s’ameritariá, aquela òbra, una lectura critica que coneguèt pas que per tròces. Seriá necite de faire un trabalh de fons sus los motius que percorron l’òbra, sus las formas que pren aquesta, sus son evolucion al fial de las 30 annadas que se publiquèt. Aquelas reflexions se vòlon son qu’un primièr esboç.

De qualques motius de l’òbra

22Rosalina Ròcha escapèt pas, dins las annadas 60, a l’expression dels tèmas occitanistas del temps, e, mai largament, a las allusions als eveniments de 68.

23Maria Roanet cita de poèmas d’ela dins son antologia Occitanie 1970. Les poètes de la décolonisation, mas es per error que los localiza dins lo primièr recuelh, aquel de 1969, D’ont siás ? En realitat, los tres tròces recampats dins l’antologia son pas dins lo recuelh de 1969. Per los retrobar, amb de modificacions importantas, cal anar quèrre lo primièr ensemble de poèmas publicats en 1969, dins la revista Obradors, ont figuran los fragments 1 e 2. Ai pas retrobat enluòc traça d’una autra publicacion del tresen fragment.

24Los tèmas occitanistas d’aquelas annadas, los cal anar quèrre dins tres endreches :

• dins lo primièr poèma — eponim — del recuelh D’ont siás ?, que s’acaba aital :

• 7  Dins las citacions, avèm servada la grafia dels originals.
• 8  Sus aquel dobte, se poiriá pensar al poèma de Bodon (datat de 1964, ed. Bodon 2010, 289) : « Los ò (...)

Diga me diga me
Sabes Occitánia
Occitánia
vesi pas7 (Ròcha 1969a, 7)8

• dins l’ensemble publicat per Obradors, que comença per una version sensiblament diferenta d’aquel poèma : « D’ont soi ». Vaquí lo darrièr poèma d’aquel ensemble :

Es un poëma sus una paret
fa nàisser
sus las pòtas escarraunhadas
un sorire roge
del sang que davala
d’un còp de matraca. (Ròcha 1969b, 66)

• dins lo segond recuelh publicat, Òm sap pas coma, los poèmas « La gàbia » (p. 5), « Amen » (p. 7), « No man’s land » (p. 10), « La maquina » (p. 24), « Pòble del Vietnam » (p. 29), de segur que devon fòrça a las tematicas libertàrias de 68, coma als motius occitanistas d’un país raubat e de segur, a las idèas internacionalistas del temps.

25Sembla pas, pasmens, que se pòsca redusir, l’òbra de Rosalina Ròcha, a aqueles motius. D’unes perdurèron, coma la dubertura internacionalista que se legís, per exemple, dins lo poèma « Azadi », que claus lo recuelh Las Renadivas (1981) e remanda a la situacion de las femnas d’Iran après la revolucion islamica :

• 9  Nòta de l’autor : « Azadi : libertat, crida de las femnas per carrièras ». Lo poèma se tròba a la (...)

Azadi Azadi9
Lo chadòr
aparaire de cobesiá gardafemna
sosten de vertur amaga-misèria
Mas entravaca l’èime e lo còs
tengut de dents clava los pòts

26Mas s’agís subretot aquí de l’expression d’una fraternitat universala que se marida amb la solidaritat prigonda d’una femna a regard d’autras femnas.

27Escritura feminina ? A condicion de pas veire dins aquel qualificatiu un caractèr reductor, òc, de segur que se pòt legir dins l’òbra l’agach d’una femna sus ela e sus d’autras caras de femnas desmultiplicadas coma un caleïdoscòpi que cada figura nòva que dessenha fa sens. Çò que l’òbra mòstra, es a l’encòp las opressions patidas, e lo voler ferotge de libertat que se legissiá ja dins lo poèma « No man’s land »

Coma la d’un grum
ma pèl es tendida sus ma vida
coma una tela
a palpas me soi desplegada

Dròlla de l’obrièr orfanèl
l’avenidor encara endarrièr
vint ans d’escòla e sens mestièr
partirai a l’estrangièr

Ma lenga del passat
serà la de la revòlta
per dire mon païs despaïsat
mon còr esquintat

Ma cara de femna
quora l’òme jòga
amb nòstra vida
serà pas sa monina
son pausador
soi druda
me cargarai de ma destinada

M’estaquèron una estela sus l’esquina
ai pas de luòc pas de païs per me pausar
ma pèl es negra
contra lo cèl
tirarai l’òme
de ma costèla. (Ròcha 1969c, 10)

28Lo besonh de la femna de s’afortir coma èsser liure es sovent mes en relacion amb un estatut social : « Dròlla de l’obrièr orfanèl », aital se designa la votz poetica del poèma « No man’s land ». La situacion dels enfants abandonats, qu’èra aquela dels parents de l’autora, es sovent evocada dins l’òbra, a travèrs mantuna figura compausada a partir dels racontes entenduts dins l’enfança. Un poèma del recuelh Òm sap pas coma es sonat « Assistença publica » :

Per còp d’astre nascuts
d’un giscle pauc pregat
perduts
dins una bòria montanharda
avètz pagat

a l’escòla lèu
marrida grana
avètz comprés… (Ròcha 1971, 11)

29Quatre novèlas del recuèlh Sensa-Nom, la Romèca, lo Babau e la television (1987) son tanben escrichas sus d’enfants abandonats : « La palitessa », « Las pèrlas », « La Bèrta », « Lo libre de geografia ». E lo darrièr tèxt publicat : « Los grands » (1996), conta la cerca patetica de sas originas de la part d’una escolana qu’a pas, coma sas companhas, cap de grand dins cap de cementèri.

30L’estatut d’obrièr agricòla del paire, qu’anava de plaça en plaça a l’agrat dels patrons mai o mens corrèctes, es evocada dins lo polit poèma en pròsa « Paraulas al ventre » :

Dins un ostal rabinat de garriga, un ostal bas de pèiras desparièiras amb lo palhièr e l’òrt darrièr. Jogaràs amb plumas de gal e socas de vinha.

Mon pichon del ventre avèm lo temps. Se demesiràn pas las parets espessas de ton ostal. La vinha la podaràn ton paire amb mon paire qu’autre temps podèt las vinhas estrangièras. (Ròcha 1972)

31Lo desir d’un ostal travèrsa tota l’òbra. E es pas un azard que lo primièr recuèlh se sonèsse « D’ont siás ? ». Aquí la debuta del poèma eponim :

Ont es ton ostal ?
soi de pertot
ai pas d’ostal
Castelana
levada
del cabanàs pairal… (Ròcha 1969, 7)

32Vaquí aquela del poèma « Mon païs » :

Mon ostal sens parets
mon ostal al vent
gelaire… (Ròcha 1969, 27)

33Los bonaürs, los espèrs (« Paraulas al ventre », 1972) e las angoissas de la maternitat son exprimits mantun còp. Dins l’òbra, l’autora emplega quora la primièra persona, quora la tresena persona, mas l’utilizacion quasi permanenta de la focalizacion intèrna li permet de nos faire dintrar dins l’intimitat dels personatges feminins (e mai largament, lo mai sovent, dels enfants, dròllas o dròlles) que nos liuran sas dolors, sovent, e, rarament, sos bonaürs.

Anem, cal tornar a la cosina faire manjar aquel dròlle — amb embuc seriá mai simple — lo menar puèi dins sa cambra. Catarina tira suls vestits per li quitar. Jaume brama de son braç torçut. Brama que bramaràs, barra la pòrta. Se’n va espandir sul lièch, barrotlada. Demanda a Joan d’assordir la votz d’aquela Avinhonenca bestiassa a la ràdio. Ara que Jaume a cabussat dins lo sòm, ela lo cap li vira, sos uelhs son trempes. Joan li ven picar sus l’espatla : « De qué i a ? Vòles demorar sola, benlèu ? Òc, ieu vau acabar mon trabalh ». Es simple…
Plora mas sens glops e dins lo cabeç. Enfin, Joan la rejonh. La crei tot uniment crebada de sa jornada. Vòl sopar e la fai rire e levar. Lèu fach lo repais amb de restas e de morre e lèu engolit.
Recapta la taula, se vai apreparar per la nuèch. Quora se clina sul lièch, Joan es ja a legir. Pren tanben son libre, un libre gròs, pesuc, un libre d’òme. Un del païs bas, tafurat per l’enveja, pel besonh de la malautía que li dubririá las pòrtas del païs naut, rasís l’amor del pitre negre e lo cèl blanc. E la malautiá qu’arriba d’èsser tan sonada. Lo temps de s’avisar que Joan ronca ja e lo libre s’escapa dobèrt sul ponde.

Catarina lo recaptarà deman. (Ròcha 1977, 12-15)

35Dolors de femnas. Violentas de còps. La maternitat que pòt tuar (« La palitessa », 1987, 25)…

36Dolor de l’opression masculina, amb un raconte de viòl, dins lo recuèlh Sensa-Nom, la Romèca, lo Babau e la television, qu’arriba a la fin de las paginas aparentament anodinas del jornal d’una adolescenta, titolat « Un estiu » (Ròcha 1987, 63). Mas la descubèrta de la sexualitat es tanben aquela d’una diferéncia radicala entre la drolleta que cèrca amistat e tendrum e los masclons qu’an de desirs mai brutals… E l’escambi es impossible entre los uns e los autres : las lengas parladas per l’una e per l’autre semblan que son de lengas tant estrangièras l’una a l’autra coma o son los desirs fisics (Ròcha 1987, 57).

37Sovent los tèxtes dison un desir de revòlta violenta. E se diriá que los silencis que marcan las astradas de tant de femnas an una mena de revenge fantasmatic dins de scènas coma la qu’es contada dins la pagina en italic que seguís la novèla « Un estiu », çò qu’es pas un azard :

Cada nuèch me negui dins una bacina de sang de pòrc. L’ausissi que lo sagnan plan planeta. Sa garganta batega. Sos uèlhs reprovaires me taravèlon.

Arpategi dins sa sang. Me quilhi en udolant. Mam’ me ven portar de tisanas redolentas. M’assola dins sos braces. Me breça d’oradas.

[…]

(Sandrina, de qué te faguèron ? Diguèri res, Sandrina, diguèri res.)
Ara escota e agacha, calhat, aquel mond que fan de bèls-bèls a la camerà. Una freg dardalha d’aquel blòt central, fautuelh, òme, tauleta, television, òme, telé… Cluqueja una lutz, blau, blanc, blau, blanc. Ausissi tornar la gingolada de la bèstia. Preni balanç e tombi sus eles. Grafinhi de caras, mossegui, escupissi, Mandi de còps de pè, de ponh, fins que pete la bomba de veire.

Gingoli de plaser en lipant la sang que regoleja suls eslaps fregs. (Ròcha 1987, 87)

38Aquela violéncia giscla de mai d’un tèxt ont los imatges de nafradura, de viòl, de mòrt, travèrsan las paginas. Lo títol del darrièr libre publicat, Lo Viòl de la hemna mòrta, es significatiu. L’emplec de la forma gascona s’explica aquí per l’omofonia, dins lo manuscrich d’aquel recuèlh bilingüe, amb un segond títol francés qu’èra : Le Viol de la haine morte…

39Demòra encara de faire un trabalh de fons sus l’òbra tota. Me soi contentada aquí de donar qualques dralhas que donaràn enveja, o espèri, de la tornar legir. Come ne pòdon donar enveja aquelas linhas de Felip Gardy :

Tout aussi tonique, dans ses affirmations et ses refus, est la voix de Rosalina Roche, depuis D’ont siás ? (1969) jusqu’à Las renadivas (1982) en passant par Òm sap pas coma (1971) et de nombreux textes publiés depuis en revues. Cette poésie presque silencieuse, tressée d’ellipses, de sous-entendus, traversée d’hésitations, de cris retenus, volontiers maladroite comme pour noter plus sûrement les interruptions imprévisibles du sens et du sens de la vie, est certainement une des plus originales de sa génération. (Gardy 1992, 76)

40En esperar que torne un jorn, l’autora, a l’escritura. E me permeti de desirar que torne a l’escritura de pròsa. Es un genre que i capita plan, estent qu’a un biais de menar la narracion que ten lo legeire en alen e que benlèu li permetriá de tornar rescontrar lo public qu’a totjorn desirat d’escambiar amb el.

41Sus un plan mai general, seriá tanben util de se virar de cap al tractament de la question feminina dins l’encastre de l’occitanisme, dins la seguida de 1968 : foguèt lo subjècte de mantuna revista que demòran d’estudiar, coma Forabanda, publicat a París per los Occitans de la diaspòra, d’un numèro de la revista Vent terral (8, 1982) o de la revista Jorn, evocada dins aquest article, « L’escritura feminina », n° 11, 1984.