Bibliografia
Fontes impressas
ALEXANDRE II – Epistolas. PL 146: 1330.
ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Arialdi. MGH 30/2.
ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johanni Gvalberti. MGH SS 30/2.
ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul.
ARNULFO – Gesta archiepiscoporum Mediolanensium. MGH SS 8.
ATO DE PISTOIA – Vita Altera. AASS Iul. 3.
ATO DE PISTOIA – Vita Sancti Iohannis Gvalberti. PL 146.
BERNOLDO DE COSTANÇA – De solution iuramentorum. MGH Ldl 2.
BONIZO DE SUTRI – Liber Ad Amicum. MGH Ldl 1.
CONRADO II – Diplomae. MGH DD K II.
Corpus iuris civilis. Vol.2. Codex Justinianus. Berlim: Weidmannos, 1906.
D’ACUNTO, Nicolangelo; SARACENO, Lorenzo (Org.) – Opere di Pier Damiani: Lettere (41-67). Roma: Città Nuova, 2002.
DESIDERIO DE MONTE CASSINO – Dialogi de Miraculis sancti Benedicti. MGH SS 30/2.
GAROFALO, Salvatore (Ed.) – Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti V Pont. Max. iussu recognita et Clementis VIII auctoritate edita. Editio emendatissima apparatu critico instructa, cura et studio Monachorum Abbatiae Pontificiae Sancti Hieronymi in Urbe Ordinis Sancti Benedicti. Turim: Marietti, 1965.
LANDOLFO – Historia Mediolanensis. MGH 8: 76-96.
MOSIICI, Luciana (Ed.) – Le carte del monastero di San Miniato al Monte (secoli IX-XII). Florença: Olschki, 1990.
PIATOLLI, Renato (Ed.) – Le Carte della canonica della cattedrale di Firenze. Florença: Istituto storico italiano per il Medio Evo, 1938.
PEDRO DAMIÃO – Epistolas. MGH Briefe 2.
SCHIAPARELLI, Luigi (Ed.) – Le Carte del monastero di. S. Maria di Firenze (Badia). Vol.1. Roma: Ermanno Loescher, 1913.
SIGEBERTO DE GEMBLOUX – Chronica. MGH SS 6: 363.
UGHELLI – Italia Sacra, 3.
Vita Sancti Iohannis Gvalberti Anonyma. MGH SS 30/2: 1106.
Estudos
ADOLPHS, Ralph; ANDLER, Daniel – “Investigating Emotions as Functional States Distinct from Feelings”. Emotion Review 10/3 (2018), pp. 191–201.
ANGELINI, Roberto – La “Vita Sancti Iohannis Gualberti” di Andrea da Genova. Florença: Sismel/Ed. Del Galuzzo, 2011.
ANGELINI, Roberto – “Iniuriam pertulit: dell'offesa ricevuta dal beato padre Giovanni Gualberto, fondatore di Vallombrosa, durante il soggiorno a Camaldoli: testimonianze, reticenze e trasformazioni nella tradizione agiografica”. in SALVESTRINI, Francesco (Ed.) – Monaci e pellegrini nell'Europa medievale: viaggi, sperimentazioni, conflitti e forme di mediazione. Florença: Ed. Polistampa, 2014, pp. 157-168.
APECITI, Ennio – “Andrea di Strumi, beato (sec. XI)”. Dizionario dela Chiesa Ambrosiana. Vol.1. Milão: NED, 1987, pp. 145-146.
BACK, Dominik; DAYAN, Peter – “Algorithms for survival: a comparative perspective on emotions”. Nature Reviews/Neuroscience 18 (2017), pp. 311-319.
BOESCH GAJANO, Sofia – “Storia e tradizioni vallombrosane”. Bullettino dell’Istituto Storico Italiano per il Medio Evo 76 (1964), pp. 99-125.
BOUCHERON, Patrick – “Palimpsestes ambroisienes: la commune, la liberte et le saint patron (Milan, XIe-XVe siècle)”. in CHASTANG, Pierre (Dir.) – Le Passé à l'Épreuve du Présent: appropriations et usages du passé du Moyen Âge à la Renaissance. Paris: PUPS, 2008, pp. 15-37.
BOVO, Claudia Regina – Em busca da Renovatio cristã: simonia e institucionalidade eremítica na correspondência de Pedro Damiano (1041-1072). Campinas, São Paulo: Unicamp, 2012. Tese de Doutorado.
CASTANHO, Gabriel – “A construção de uma comunidade sensível: corpo, afeto e emoção nos escritos de Guigo I (Grande Cartuxa, 1109-1136)”. Pasado Abierto 9 (2019), pp. 34-59.
COELHO, Maria Filomena – “Um universo plural: política e poderes públicos na Idade Média (séc. XII-XIII)”. in TORRES FAUAZ, Armando (Ed.) – La Edad Media en perspectiva latinoamericana. Heredia: Ed. de la Universidad Nacional de Costa Rica, 2018, pp. 145-146.
COLLINGWOOD, Robin George – A Ideia de História. Lisboa: Ed. Presença, 2001.
D’ ACUNTO, Nicolangelo – “Lotte religiose a Firenze nel secolo XI: aspetti della rivolta contro il vescovo Pietro Mezzabarba”. Aevum 66/2 (1993), pp. 279-312.
D’ ACUNTO, Nicolangelo – “Pietro Igneo”. in Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 83 (2015) [Consultado a 13 novembro 2019]. Disponível em http://www.treccani.it/enciclopedia/pietro-igneo_(Dizionario-Biografico).
DAMERON, George – “The cult of St Minias and the struggle for power in the diocese of Florence, 1011-1018”. Journal of Medieval History 13/2 (1987), pp. 125-141.
DAMERON, George – Episcopal Power and Florentine Society (1000-1320). Cambridge: Harvard University Press, 1991.
DASTON, Lorraine; PARK, Katharine – Le Meraviglie del Mondo. Mostri, prodigi e fatti strani dal Medioevo all'Illuminismo. Roma: Carocci, 2000.
DE CERTEAU, Michel – História e psicanálise: entre ciência e ficção. Belo Horizonte: Autêntica, 2001.
DI FEBO, Martina – Mirabilia e Merveille: le trasformazioni del meraviglioso nei secoli XII-XV. Macerata: Edizioni Università di Macerata, 2015.
ELM, Kaspar – “La Congregazione di Vallombrosa nello Sviluppo della vita religiosa altomedievale”. in COMPAGNONI, Giordano Monzio (Org.) – I Vallombrosani nella società italiana dei secoli XI e XII. Vallombrosa: Ed. Vallombrosa, 1995, pp. 13-34.
EWALD, Paul – “Die Papstbriefe der Britischen Sammlung”. Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde 5 (1880), pp. 274-414.
GINZBURG, Carlo – “Controlando a evidência: o juiz e o historiador”. in NOVAIS, Fernando; SILVA, Rogério (Org.) – Nova História em Perspectiva. São Paulo: Cosa & Naify, 2011, pp. 341-358.
GOLINELLI, Paolo – “I Vallombrosani e I movimenti patarinici”. in COMPAGNONI, Giordano Monzio (Org.) – I Vallombrosani nella società italiana dei secoli XI e XII. Vallombrosa: Ed. Vallombrosa, 1995, pp. 35-56.
GOLINELLI, Paolo – La Pataria: lotte religiose e social nella Milano dell’XI secolo. Milão: Europía-Jaca Book, 1984.
HARARI, Yuval Noah – Homo Deus: Uma breve história do amanhã. São Paulo: Companhia das Letras, 2016.
HARTOG, François – Memória de Ulisses: narrativas sobre a fronteira na Grécia Antiga. Belo Horizonte: Editora da UFMG, 2004.
HARTOG, François – Evidência da História: o que os historiadores veem. Belo Horizonte: Autêntica, 2017.
HOWE, John McDonald – Before the Gregorian Reform: the Latin Church at the turn of the first millenium. Ithaca: Cornell University Press, 2016.
IOGNA-PRAT, Dominique – La Maison Dieu: une histoire monumentale de l’Église au Moyen Âge. Paris: Seuil, 2006.
JESTICE, Phyllis G. – Wayward monks and the religious revolution of the eleventh century. Leiden: Brill, 1997.
KARANT-NUNN, Susan C. – The Reformation of Feeling: Shaping the Religious Emotions in Early Modern Germany. New York: Oxford University Press, 2010.
LE GOFF, Jacques – O Maravilhoso e o Quotidiano no Ocidente Medieval. Lisboa: Edições 70, 1990.
LEYSER, Henrietta – Hermits and the New Monasticism: A Study of Religious Communities in Western Europe 1000-1150. Nova York: Macmillan Publishers Limited, 1984.
LUCCHESI, Giovanni – “Per una Vita di San Pier Damiani. Componenti cronologiche e topografiche”. in San Pier Damiano. Nel IX centenario della morte (1072-1972). Vol.1. Cesena: Centro studi e ricerche sulla antica provincia ecclesiastica ravennate, 1972, pp. 13-179.
MEADE, Denis – “'From Turmoil to Solidarity: The Emergence of the Vallumbrosan Monastic Congregation”. The American Benedictine Review 19 (1968), pp. 323-357.
MICCOLI, Giovanni – Pietro Igneo: studi sull’età gregoriana. Roma: Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, 1962.
MICCOLI, Giovanni – Chiesa Gregoriana: ricerche sulla Riforma del secolo XI. Roma: Herder, 1999.
MILO, Yuram – Tuscany and the Dynamics of Church Reform in the Eleventh Century. Stanford, CA: Stanford University, 1979. Ph.D. Thesis.
MOORE, Robert Ian – “Family, Community, and Cult on the Eve of the Gregorian Reform”. Transactions of the Royal Historical Society 5 (1980), pp. 49-69.
NAGY, Piroska – “Collective Emotions, History Writing and Change: The Case of the Pataria (Milan, Eleventh Century)”. Emotions: History, Culture, Society 2/1 (2018), pp. 132–152.
ROMERO, Mariza – “Entrevista: François Hartog”. Revista Brasileira de História 35/70 (2015), pp. 281-291.
RONZANI, Mauro – “Pietro Mezzabarba e I suoi confratelli”. in BALOSSINO, Simones; GARBARINO, Gian Battista (Org.) – Organizzatione ecclesiastica nel tempo di San Guido: istituzioni e territorio nel secolo XI. Acqui Terme: Impressioni Grafiche, 2007, pp. 139-186.
ROSENWEIN, Barbara H. – Emotional Communities in the Early Middle Ages. Ithaca: Cornell University Press, 2006.
ROSENWEIN, Barbara H. – “Problems and Methods in the History of Emotions”. Passions in Context: International Journal for the History and Theory of Emotions [em linha] 1 (2010). [Consultado a 6 julho 2019]. Disponível em: http://www.passionsincontext.de.
ROSENWEIN, Barbara H. – “Worrying about Emotions in History”. American Historical Review 107 (2010), pp. 821–845.
RUST, Leandro Duarte – “A autoridade, o desejo e a alquimia da política: linguagem e poder na constituição do papado medieval (1060-1120)”. Varia Historia [em linha] 27/45 (2011), pp. 161-187 [Consultado a 6 julho 2019]. Disponível em https://0-doi-org.catalogue.libraries.london.ac.uk/10.1590/S0104-87752011000100008].
RUST, Leandro Duarte – Bispos Guerreiros: violência e fé antes das cruzadas. Petrópolis: Vozes, 2018.
SALA, Torello (Ed.) – Dizionario Storico Biografico di scrittori, letterati ed artisti dell'ordine di Vallombrosa. Vol.1. Firenze: Iacobus Faber, 1929.
SCHIEFFER, Rudolf – “Spirituales Latrones. Zu den Hintergrunden der Simonieprozesse in Deutschland zwischen 1069 und 1077”. Historisches Jahrbuch 92 (1972), pp. 19-60.
SLOTERDIJK, Peter – Ira e Tempo: ensaio político-psicológico. Belo Horizonte: Estação Liberdade, 2010.
SOMERS, Margaret – “The Narrative Constitution of Identity: a relationship and network approach”. Theory and Society 23/5 (1994), pp. 605-660.
SPINELLI, Giovanni; ROSSI, Giustino (Org.) – Alle Origini di Vallombrosa: Giovanni Gualberto nella societá dell’IX secolo. Milão: Europía-Jaca Book, 1984.
UTZ, Richard – Medievalism: A Manifesto. Kalamazoo: ARC Humanities Press, 2017.
VOLLRATH, Hannah – “L’accusa di simonia tra le fazioni contrapposte nella lotta per le investitura”. in VIOLANTE, Cinzio; FRIED, Johannes (Ed.) – Il Secolo XI: una svolta? Bolonha: Il Mulino, 1993, pp. 131-156.
ZHUANG, Jyun-Rong; GUAN, Ya-Jing; NAGAYOSHI, HAYATO; YUGE, LOUIS; LEE, Hee-Hyol, TANAKA, Eiichiro. “Two-Dimensional Emotion Evaluation with Multiple Physiological Signals”. Advances in Affective and Pleasurable Design. AHFE (2018); vol 774, 2019, pp. 158-168.
Topo da página
Notas
ADOLPHS, Ralph; ANDLER, Daniel – “Investigating Emotions as Functional States Distinct from Feelings”. Emotion Review 10/3 (2018), pp. 191–201; BACK, Dominik; DAYAN, Peter – “Algorithms for survival: a comparative perspective on emotions”. Nature Reviews/Neuroscience 18 (2017), pp. 311-319; ZHUANG, Jyun-Rong; GUAN, Ya-Jing; NAGAYOSHI, Hayato; YUGE, Louis; LEE, Hee-Hyol; TANAKA, Eiichiro – “Two-Dimensional Emotion Evaluation with Multiple Physiological Signals”. in Advances in Affective and Pleasurable Design. Proceedings of the AHFE 2018 International Conference on Affective and Pleasurable Design, July 21-25, 2018, Loews Sapphire Falls Resort at Universal Studios, Orlando, Florida, USA. Ed. Shuichi Fukuda. S.l.: Springler, 2019, pp. 158-168. Ver ainda: HARARI, Yuval Noah – Homo Deus: Uma breve história do amanhã. São Paulo: Companhia das Letras, 2016, pp. 90-157.
Para um panorama da trajetória da “História das Emoções”, ver: CASTANHO, Gabriel – “A construção de uma comunidade sensível: corpo, afeto e emoção nos escritos de Guigo I (Grande Cartuxa, 1109-1136)”. Pasado Abierto 9 (2019), pp. 34-59.
Ver: ROSENWEIN, Barbara H. – “Worrying about Emotions in History”. American Historical Review 107 (2002), pp. 821–845; ROSENWEIN, Barbara H. – Emotional Communities in the Early Middle Ages. Ithaca: Cornell University Press, 2006; ROSENWEIN, Barbara H. – “Problems and Methods in the History of Emotions”. Passions in Context: International Journal for the History and Theory of Emotions [em linha] 1 (2010) [Consultado a 6 julho 2019]. Disponível em http://www.passionsincontext.de.
KARANT-NUNN, Susan C. – The Reformation of Feeling: Shaping the Religious Emotions in Early Modern Germany. New York: Oxford University Press, 2010.
HARTOG, François – Evidência da História: o que os historiadores veem. Belo Horizonte: Autêntica, 2017, pp. 11-16, 203-204. Ver ainda: ROMERO, Mariza – “Entrevista: François Hartog”. Revista Brasileira de História 35/70 (2015), pp. 281-291.
Um esclarecimento. Como o leitor poderá notar desde aqui, faço um uso explícito de recursos estilísticos na composição do enredo histórico, especificamente da dramatização. Uma expressão como “olhar vidrado” é de minha lavra e não será encontrada na documentação. Mas não faço tal uso de maneira inadvertida ou descuidada – na realidade, sequer espontânea. Trata-se de um procedimento metodológico controlado e planejado. Sua aplicação foi integralmente regida por três critérios: 1) a seletividade da análise histórica deve ser evidenciada como procedimento narrativo, ao invés de ocultada sob o frágil verniz de um pretenso mimetismo documental (portanto, recorro à dramatização para marcar minha ênfase em certas informações documentais); 2) tornar o elemento ficcional tangível é exigência para delimitar sua operacionalidade, ao invés de, quixotescamente, travar a batalha para negar sua presença performática na escrita acadêmica da história (neste caso, evidenciando-o na narrativa, busco vinculá-lo a uma categoria, a seletividade da leitura das fontes, mais do que a outras, como a construção de relações causais. Portanto, o leitor atento perceberá que trechos como esse ocupam um papel tão somente preliminar na maneira como apresento relações de causalidade entre os fenômenos históricos); 3) o recurso ficcional deve ser plausível à luz das informações documentais (logo, a dramatização obedece aos limites de um campo de possibilidades que não crio ou escolho arbitrariamente, já que demarcado a partir dos documentos). O esclarecimento é necessário em face da perpectiva corrente que apresenta tal procedimento como mero “recurso literário”, expressão que, por seu turno, costuma implicar o juízo de tratar o estilo como uma forma sem conteúdo científico ou função analítica, uma “impureza” no rigor do conhecimento histórico. Em face dessa leitura, é preciso recordar lições aprendidas há quase um século: “nenhum historiador, nem mesmo o pior de todos, se limita a copiar suas fontes. Mesmo que não acrescente nada de seu [...] é ele que é responsável pelo que se passa”, como dizia R. G. Collingwood. Ou, nos termos mais diretos de Michel de Certeau, isso implica reconhecer que: “o aparato científico possui igualmente aspectos de ficção no trabalho do historiador” – a configuração narrativa é condição da escrita acadêmica da história. Faço uso de um recurso estilístico para evidenciar minha perspectiva, denunciar minha presença no texto e, assim, tornar mais transparente o direcionamento imposto a certo exercício de crítica e análise documental. É uma tentativa de evidenciar ainda mais minha práxis, ao invés de refugiar-me na pretensão erudita de que a historiografia meramente rediz um real original. Logo, é um modo de reconhecer que “a linguagem do historiador tem papel cognitivo e não meramente retórico”, como lembrou Carlo Ginzburg. Modo arriscado, controverso – sem dúvida! Afinal, como advertiu Richard Utz, evidenciar a personalização da exposição científica cria o risco de fragmentar a história como disciplina, além de elevar o grau de instabilidade dos modelos interpretativos. Mas sigo o autor igualmente noutra constatação: tal prática é o passo adiante mais decisivo para a cientificidade das humanidades – e dos estudos medievais – atualmente. Ver: UTZ, Richard – Medievalism: A Manifesto. Kalamazoo: ARC Humanities Press, 2017, especialmente pp. 1-16. Quanto às demais citações e sobre a própria argumentação presente nesta nota, ver: COLLINGWOOD, Robin George – A Ideia de História. Lisboa: Ed. Presença, 2001, pp. 244-259, especificamente p. 248; DE CERTEAU, Michel – História e psicanálise: entre ciência e ficção. Belo Horizonte: Autêntica, 2001, pp. 45-70, em especial p. 48; GINZBURG, Carlo – “Controlando a evidência: o juiz e o historiador”. in NOVAIS, Fernando; SILVA, Rogério (Org.) – Nova História em Perspectiva. São Paulo: Cosa & Naify, 2011, pp. 342-358, especificamente p. 358.
A descrição, incluindo as medidas das pilhas de madeira, consta em: ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johanni Gvalberti. MGH SS 30/2: 1098-1099; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 359-361.
Todas as citações apresentadas nesse parágrafo e demarcadas entre aspas são retiradas do trecho a seguir: ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johanni Gvalberti. MGH SS 30/2: 1098-1099; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 358-361. Sobre os detalhes da narrativa, ver também: MICCOLI, Giovanni – Pietro Igneo: studi sull’età gregoriana. Roma: Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, 1962, pp. 150-154; SPINELLI, Giovanni; ROSSI, Giustino (Org.) – Alle Origini di Vallombrosa: Giovanni Gualberto nella societá dell’IX secolo. Milão: Europía-Jaca Book, 1984, pp. 108-114.
Tal autoria está cercada de controvérsias. O autor aqui selecionado como ancoragem documental é Andrea, abade de Strumi, cujo relato consiste na transcrição de uma carta enviada pelo clero e povo de Florença ao papa Alexandre II: tal epístola é a memória originária do relato, versão fundadora. Mas a correspondência de Alexandre não conta com um registro oficial; estruturado, organizado e preservado por uma chancelaria. Lidamos, portanto, com um universo documental repleto de incertezas: disperso, fragmentado, lacunar e, consequentemente, povoado por dúvidas e contestações. Diante desse cenário, parece-me consistente que a transcrição da epístola por Andrea seja tomada como parte do processo de construção histórica da autoria – e da autoridade – da mesma. A narrativa contida na missiva ganhou relevo histórico em razão de escolhas de Andrea. Ainda que não a tenha criado ex nihilo, Andrea foi o responsável por estabelecer essa versão, por perpetuar especificamente esse registro, como narrativa primordial do episódio, algo comprovado por sua incidência em versões posteriores, como a de Ato de Pistoia, composta posteriormente, no século XII. Para o conceito de “narrativa primordial” – modelo sociológico adotado para a configuração de autoria –, ver: SOMERS, Margaret – “The Narrative Constitution of Identity: a relationship and network approach”. Theory and Society 23/5 (1994), pp. 605-660; especialmente 605-629. Além disso, já se aventou que o relato de Ato deveria ser considerado a versão mais adequada para se conhecer o ordálio, por ser uma versão mais detalhada e, supostamente, “mais completa”. Quanto a isso, basta recordar que a versão de Ato é posterior e é, reconhecidamente, “um refazer do testemunho strumense, reelaborado [por Ato] de forma atenuada e acrecentado de detalhes específicos”, conforme lembra ANGELINI, Roberto – La “Vita Sancti Iohannis Gualberti” di Andrea da Genova. Florença: Sismel/Ed. Del Galuzzo, 2011, p. xxxii.
Os indícios e registros aqui indiretamente mencionados constam em: SALA, Torello (Ed.) - Dizionario Storico Biografico di scrittori, letterati ed artisti dell'ordine di Vallombrosa. Vol. 1. Firenze: Iacobus Faber, 1929, pp. 250-251; BOESCH GAJANO, Sofia – “Storia e tradizioni vallombrosane”. Bullettino dell’Istituto Storico Italiano per il Medio Evo 76 (1964), pp. 99-125; ANGELINI, Roberto – “Iniuriam pertulit: dell'offesa ricevuta dal beato padre Giovanni Gualberto, fondatore di Vallombrosa, durante il soggiorno a Camaldoli: testimonianze, reticenze e trasformazioni nella tradizione agiografica”. in SALVESTRINI, Francesco (Ed.) – Monaci e pellegrini nell'Europa medievale: viaggi, sperimentazioni, conflitti e forme di mediazione. Florença: Ed. Polistampa, 2014, pp. 157-168.
Os registros documentais sobre a biografia e as pregações de Arialdo: ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Arialdi. MGH 30/2: 1051-1070; LANDOLFO – Historia Mediolanensis. MGH 8: 76-96; ARNULFO – Gesta archiepiscoporum Mediolanensium. MGH SS 8: 18-25; BONIZO DE SUTRI – Liber Ad Amicum. MGH Ldl 1: 591-592. Ver ainda: MICCOLI, Giovanni – Chiesa Gregoriana: ricerche sulla Riforma del secolo XI. Roma: Herder, 1999, pp. 130-159; GOLINELLI, Paolo – La Pataria: lotte religiose e social nella Milano dell’XI secolo. Milão: Europía-Jaca Book, 1984, pp. 13-19; NAGY, Piroska – “Collective Emotions, History Writing and Change: The Case of the Pataria (Milan, Eleventh Century)”. Emotions: History, Culture, Society 2/1 (2018), pp. 132-152.
ARNULFO – Gesta archiepiscoporum Mediolanensium. MGH SS 8: 20; ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Arialdi. MGH 30/2: 1054-1056.
BOESCH GAJANO, Sofia – “Storia e tradizioni vallombrosane” …, pp. 99-125; APECITI, Ennio – “Andrea di Strumi, beato (sec. XI)”. Dizionario dela Chiesa Ambrosiana. Vol. 1. Milão: NED, 1987, pp. 145-146; BOUCHERON, Patrick – “Palimpsestes ambroisienes: la commune, la liberte et le saint patron (Milan, XIe-XVe siècle)”. in CHASTANG, Pierre (Dir.) – Le Passé à l'Épreuve du Présent: appropriations et usages du passé du Moyen Âge à la Renaissance. Paris: PUPS, 2008, pp. 15-37.
A argumentação adota o modelo heurístico para um exame narrativo proposto em: HARTOG, François – Memória de Ulisses: narrativas sobre a fronteira na Grécia Antiga. Belo Horizonte: EdUFMG, 2004.
Sobre os historiadores e o problema do realismo do ordálio: D’ ACUNTO, Nicolangelo – “Pietro Igneo”. in Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 83 (2015) [Consultado a 13 novembro 2019]. Disponível em http://www.treccani.it/enciclopedia/pietro-igneo_(Dizionario-Biografico).
ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johanni Gvalberti. MGH SS 30/2: 1099; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 360.
ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johanni Gvalberti. MGH SS 30/2: 1098; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 359.
Os termos miraculum, miracula e mirabiliter são reincidentes, surgindo em várias passagens documentais além do próprio enredo do ordálio. Ver: ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johanni Gvalberti. MGH SS 30/2: 1083, 1089, 1098-1099; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 350-351, 356-361; ATO DE PISTOIA – Vita Altera. AASS Iul. 3: 370-382. Os termos miraculum e mirabiliter estão igualmente presentes na Vida de São Arialdo composta pelo abade strumense: ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Arialdi. MGH 30/2: 1058, 1070-1071, 1075.
LE GOFF, Jacques – O Maravilhoso e o Quotidiano no Ocidente Medieval. Lisboa: Edições 70, 1990. Ver igualmente: DASTON, Lorraine; PARK, Katharine – Le Meraviglie del Mondo. Mostri, prodigi e fatti strani dal Medioevo all'Illuminismo. Roma: Carocci, 2000; DI FEBO, Martina – Mirabilia e Merveille: le trasformazioni del meraviglioso nei secoli XII-XV. Macerata: Edizioni Università di Macerata, 2015.
Consagrada pelo bispo Hildebrando (1008-1025) em 1018, a abadia de São Miniato era uma das principais instituições de Florença. Bastião dos favores imperiais, a abadia resultava dos planos episcopais para expansão do controle sobre a região. Ver: MOSIICI, Luciana (Ed.) – Le carte del monastero di San Miniato al Monte (secoli IX-XII). Florença: Olschki, 1990, pp. 124-128; DAMERON, George – “The cult of St Minias and the struggle for power in the diocese of Florence, 1011-1018”. Journal of Medieval History 13/2 (1987), pp. 125-141; MOORE, Robert Ian – “Family, Community, and Cult on the Eve of the Gregorian Reform”. Transactions of the Royal Historical Society 5 (1980), pp. 49-69.
Sobre a reputação de santidade de Teuzo: ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johanni Gvalberti. MGH SS 30/2: 1081; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 345-349; ATO DE PISTOIA – Vita Altera. AASS Iul. 3: 367-370. Quanto à influência junto à corte imperial, ver: CONRADO II – Diploma 273. MGH DD K II: 378; Vita S. Iohannis Gvalberti Anonyma. MGH SS 30/2: 1106. Sobre a reprovação por parte de seguimentos eclesiásticos da época, ver: PEDRO DAMIÃO – Epístolas 44 e 45. MGH Briefe 2: 13, 34-39; D’ ACUNTO, Nicolangelo; SARACENO, Lorenzo (Org.) – Opere di Pier Damiani: Lettere (41-67). Roma: Città Nuova, 2002, pp. 56-59, 84-91. Ver ainda: JESTICE, Phyllis G. – Wayward monks and the religious revolution of the eleventh century. Leiden: Brill, 1997, pp. 218-228.
ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johanni Gvalberti. MGH SS 30/2: 1082. Ver ainda: ATO DE PISTOIA – Vita Sancti Iohannis Gvalberti. PL 146: 674-675; ATO DE PISTOIA – Vita Altera. AASS Iul. 3: 367.
SPINELLI, Giovanni; ROSSI, Giustino (Org.) – Alle Origini di Vallombrosa: Giovanni Gualberto nella societá dell’IX secolo …, p. 30; MEADE, Denis – “From Turmoil to Solidarity: The Emergence of the Vallumbrosan Monastic Congregation”. The American Benedictine Review 19 (1968), pp. 323-357, especificamente pp. 329-330; JESTICE, Phyllis G. – Wayward monks … pp. 228-229; MILO, Yuram – Tuscany and the Dynamics of Church Reform in the Eleventh Century. Stanford, CA: Stanford University, 1979. Ph.D. Thesis. pp. 172-176; DAMERON, George – Episcopal Power and Florentine Society (1000-1320). Cambridge: Harvard University Press, 1991, pp. 42-44.
ELM, Kaspar – “La Congregazione di Vallombrosa nello Sviluppo della vita religiosa altomedievale”. in COMPAGNONI, Giordano Monzio (Org.) – I Vallombrosani nella società italiana dei secoli XI e XII. Vallombrosa: Ed. Vallombrosa, 1995, pp. 13-34. Para um panorama sobre o “novo monasticismo” que se difundiu pela Europa a partir do ano mil: LEYSER, Henrietta – Hermits and the New Monasticism: A Study of Religious Communities in Western Europe 1000-1150. Nova York: Macmillan Publishers Limited, 1984.
BERNOLDO DE COSTANÇA – De solution iuramentorum. MGH Ldl 2: 149. Ver ainda: RUST, Leandro Duarte – “A autoridade, o desejo e a alquimia da política: linguagem e poder na constituição do papado medieval (1060-1120)”. Varia Historia [em linha] 27/45 (2011), pp. 161-187 [Consultado a 6 julho 2019]. Disponível em https://0-doi-org.catalogue.libraries.london.ac.uk/10.1590/S0104-87752011000100008.
SCHIAPARELLI, Luigi (Ed.) – Le Carte del monastero di. S. Maria di Firenze (Badia). Vol.1. Roma: Ermanno Loescher, 1913, pp. 150-152, 146-148.
SCHIAPARELLI, Luigi (Ed.) – Le Carte del monastero..., pp. 158-165. Ver ainda: D’ ACUNTO, Nicolangelo – “Lotte religiose a Firenze nel secolo XI: aspetti della rivolta contro il vescovo Pietro Mezzabarba”. Aevum 66/2 (1993), pp. 279-312, especificamente p. 289.
IOGNA-PRAT, Dominique – La Maison Dieu: une histoire monumentale de l’Église au Moyen Âge. Paris: Seuil, 2006, pp. 331-360; HOWE, John McDonald – Before the Gregorian Reform: the Latin Church at the turn of the first millenium. Ithaca: Cornell University Press, 2016, pp. 86-112.
O advérbio “publicamente” – aqui considerado um indicador de se tratar de uma disputa eminentemente citadina pelo poder – se repete significativamente na documentação analisada, ver: ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johannis Gvalberti. MGH SS 30/2: 1094; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 357, 360-361.; Vita S. Iohannis Gvalberti Anonyma. MGH SS 30/2: 1106. Versão acatada por: DESIDERIO DE MONTE CASSINO – Dialogi de Miraculis Sancti Benedicti. MGH SS 30/2: 1146.
PEDRO DAMIÃO – Epístolas 140 e 141. MGH Briefe 3: 478-502; BOVO, Claudia Regina – Em busca da Renovatio cristã: simonia e institucionalidade eremítica na correspondência de Pedro Damiano (1041-1072). Campinas, São Paulo: Unicamp, 2012. Tese de Doutorado; D’ ACUNTO, Nicolangelo – “Lotte religiose a Firenze nel secolo XI […]” …, pp. 294-295.
ALEXANDRE II – Epístola a Pedro de Florença. PL 146: 1330.
UGHELLI – Italia Sacra 3: 75-76. Ver ainda: D’ ACUNTO, Nicolangelo – “Lotte religiose a Firenze nel secolo XI […]” …, pp. 292-293.
SCHIEFFER, Rudolf – “Spirituales Latrones. Zu den Hintergrunden der Simonieprozesse in Deutschland zwischen 1069 und 1077”. Historisches Jahrbuch 92 (1972), pp. 19-60. Sobre a retórica da simonia como estratégia jurídica: ver também: VOLLRATH, Hannah – “L’accusa di simonia tra le fazioni contrapposte nella lotta per le investitura”. in VIOLANTE, Cinzio; FRIED, Johannes (Ed.) – Il Secolo XI: una svolta? Bolonha: Il Mulino, 1993, pp. 131-156; RONZANI, Mauro – “Pietro Mezzabarba e I suoi confratelli”. in BALOSSINO, Simones; GARBARINO, Gian Battista (Org.) – Organizzatione ecclesiastica nel tempo di San Guido: istituzioni e territorio nel secolo XI. Acqui Terme: Impressioni Grafiche, 2007, pp. 139-186, mais especificamente pp. 144-145.
PEDRO DAMIÃO – Epístola 146. MGH Briefe 3: 535-539; ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johannis Gvalberti. MGH SS 30/2: 1094-1095, 1100; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 356-357. SIGEBERTO DE GEMBLOUX – Chronica. MGH SS 6: 363.
UGHELLI – Italia Sacra 3: 53-62; PIATOLLI, Renato (Ed.) – Le Carte della canonica della cattedrale di Firenze. Florença: Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, 1938, pp. 114-116, 167. GOLINELLI, Paolo – “I Vallombrosani e I movimenti patarinici”. in COMPAGNONI, Giordano Monzio (Org.) – I Vallombrosani nella società italiana dei secoli XI e XII. Vallombrosa: Ed. Vallombrosa, 1995, pp. 35-56, especificamente pp. 44-45.
A descrição da invasão ao mosteiro, incluindo a caracterização de ferimentos, golpes desferidos e cenário, encontram-se em: ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johannis Gvalberti. MGH SS 30/2: 1094-1095; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 357; ATO DE PISTOIA – Vita Sancti Iohannis Gvalberti. PL 146: 691-693.
LUCCHESI, Giovanni – “Per una Vita di San Pier Damiani. Componenti cronologiche e topografiche”. in San Pier Damiano. Nel IX centenario della morte (1072-1972). Vol. 1. Cesena: Centro studi e ricerche sulla antica provincia ecclesiastica ravennate, 1972, pp. 13-179, especificamente p. 59.
PEDRO DAMIÃO – Epístola 146. MGH Briefe 3: 531-542.
ALEXANDRE II – Epístola ao Clero e Povo Florentino. PL 146: 1406; EWALD, Paul – “Die Papstbriefe der Britischen Sammlung”. Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, vol. 5 (1880), pp. 274-414, especificamente p. 333.
EWALD, Paul – “Die Papstbriefe der Britischen Sammlung” …, p. 340.
Vita S. Iohannis Gvalberti Anonyma. MGH SS 30/2: 1107.
PEDRO DAMIÃO – Epístola 146. MGH Briefe 3: 531-542.
Vita S. Iohannis Gvalberti Anonyma. MGH SS 30/2: 1107.
Para o conflito envolvendo Alexandre e a Corte: RUST, Leandro Duarte – Bispos Guerreiros: violência e fé antes das cruzadas. Petrópolis: Vozes, 2018.
LANDOLFO – Historia Mediolanensis. MGH 8: 77, 80-81. Ver: ARNULFO – Gesta archiepiscoporum Mediolanensium. MGH SS 8: 19; ANDREA DE STRUMI - Vita Sancti Arialdi. MGH 30/2: 1054.
Para as referências sobre populus e plebi: ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johannis Gvalberti. MGH SS 30/2: 1096; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 358. O mesmo sentido povoa a redação da Vida de São Arialdo: ANDREA DE STRUMI - Vita Sancti Arialdi. MGH 30/2: 1053, 1058, 1064, 1066, 1069, 1070.
ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johannis Gvalberti. MGH SS 30/2: 1096-1098; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 358-360.
Para todas as citações deste parágrafo: ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johannis Gvalberti. MGH SS 30/2: 1097; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 359. O trecho que descreve a reação do “povo” – “arrancassem os próprios cabelos [...] agitaram os véus e, desgrenhadas, começaram a bater duramente sobre o próprio tórax, gritando e suplicando à Deus com “triste lamento pela morte de seus homens e filhos” – é quase uma tradução da seguinte passagem: “[...] velamina capitum a proicientium et passis ab crinibus flebiliter incedentium, pectora pugnis miserabiles ad Deum voces mittendo dure tundentium et super virorum ac filiorum mortem triste lamentantium”.
ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johannis Gvalberti. MGH SS 30/2: 1097; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 359.
Para todas as citações deste parágrafo: ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johannis Gvalberti. MGH SS 30/2: 1097-1098; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 359-360.
Ênfase que repercute também no clamor pela intervenção espiríto, afinal o ordálio era realizado em nome do Apóstolo Pedro e da Virgem Maria: ANDREA DE STRUMI – Vita Sancti Johannis Gvalberti. MGH SS 30/2: 1097-1098; ANDREA DE STRUMI – Vita. AASS Iul. 3: 359-360.
Ver: HARTOG, François – Evidência da História ..., pp. 253-264.
Versão utilizada para consulta: GAROFALO, Salvatore (Ed.) – Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti V Pont. Max. iussu recognita et Clementis VIII auctoritate edita. Turim: Marietti, 1965.
Digesto 1.1,2. Ver: Corpus iuris civilis. Vol.2. Codex Justinianus. Berlim: Weidmannos, 1906.
COELHO, Maria Filomena – “Um universo plural: política e poderes públicos na Idade Média (séc. XII XIII)”. in TORRES FAUAZ, Armando (ed.) – La Edad Media en perspectiva latinoamericana. Heredia: Ed. de la Universidad Nacional de Costa Rica, 2018, pp. 145-146.
D’ ACUNTO, Nicolangelo – “Pietro Igneo” ...; ver também: MICCOLI, Giovanni – Pietro Igneo …, pp. 150-154.
Topo da página