Notas
AUGUSTINUS HIPPONENSIS – De diversis quaestionibus octoginta tribus, q. 46, 2 [En ligne]. [Consulté en janvier 2016]. Accessible à: www.augustinus.it/latino/ottantatre_questioni/index2.htm
Voir DES PLACES, Edouard – “La théologie négative du Pseudo-Denys: ses antécédents platoniciens et son influence au seuil du Moyen Age”. in LIVINGSTONE, Elizabeth A. – Studia Patristica. vol. XVII. Oxford, New York, Toronto, Sydney, Paris, Frankfurt: Pergamon Press, 1982, pp. 81-92.
Voir CARABINE, Deirdre – The Unknown God: negative Theology in the platonic tradition from Plato to Eriugena. Louvain: Peeters Press, 1995; GARCÍA BAZÁN, Francisco – “Antecedentes históricos – doctrinales del Deus Absconditus y de la derivación ontológica por Hipóstasis. El Alma indescensa y la mística”. in Plotino y la mística de las tres hipóstasis. Buenos Aires: El Hilo de Ariadna, 2011, cp. IV, pp. 301-494.
Voir BOEDER, Heribert – “Weshalb ‘Sein des Seienden’?”. Philosophisches Jahrbuch 78 (1971), pp. 111-133; ZUBIRIA, Martín – El amor sapientiae ante la diferencia absoluta (Plotino, VI 9). Mendoza: SS&CC Ediciones, 2012.
Voir KREMER, Klaus – Die neuplatonische Seinsphilosophie und ihre Wirkung auf Thomas von Aquin. Leiden: Brill, 1966.
Voir LOSSKY, Vladimir – “La Théologie négative dans la doctrine de Denys l’Aréopage”. Revue de Sciences philosophiques et théologiques 28 (1939), pp. 204-221.
Voir REALE, Giovanni – “Fundamentos, estructura dinámico-relacional y caracteres esenciales de la metafísica de Plotino”. Anuario Filosófico 33, n. 1 (2000), pp. 163-191.
Voir THOMAE AQUINATIS (Sancti) – Opera omnia iussu impensaque Leonis XIII P. M. edita: Pars prima Summae theologiae (ST I). tt. 4-5. Romae: Ex Typographia Polyglotta S. C. de Propaganda Fide, 1888-1889. q. 14, a. 12, sol.: “Essentia autem divina, per quam intellectus divinus intelligit, est similitudo sufficiens omnium quae sunt vel esse possunt, non solum quantum ad principia communia, sed etiam quantum ad principia propria uniuscuiusque”.
ST I, q. 14, a. 5, sol.: “Deus seipsum videt in seipso, quia seipsum videt per essentiam suam. Alia autem a se videt non in ipsis, sed in seipso, inquantum essentia sua continet similitudinem aliorum ab ipso”. La trad. fran. correspond à: THOMAS d’Aquin – Somme Théologique. Vol. I. Trad. fr. A.-M. Roguet. Paris: Éd. du Cerf, 1984.
ST I, q. 14, a. 6, sol.: “Et omnis forma, per quam quaelibet res in propria specie constituitur, perfectio quaedam est. Et sic omnia in Deo praeexistunt, non solum quantum ad id quod commune est omnibus, sed etiam quantum ad ea secundum quae res distinguuntur. Et sic, cum Deus in se omnes perfectiones contineat, comparatur Dei essentia ad omnes rerum essentias, non sicut commune ad propria, ut unitas ad numeros, vel centrum ad lineas; sed sicut perfectus actus ad imperfectos, ut si dicerem, homo ad animal, vel senarius, qui est numerus perfectus, ad numeros imperfectos sub ipso contentos […]. Sic igitur, cum essentia Dei habeat in se quidquid perfectionis habet essentia cuiuscumque rei alterius, et adhuc amplius, Deus in seipso potest omnia propria cognitione cognoscere. Propria enim natura uniuscuiusque consistit, secundum quod per aliquem modum divinam perfectionem participat. Non autem Deus perfecte seipsum cognosceret, nisi cognosceret quomodocumque participabilis est ab aliis sua perfectio, nec etiam ipsam naturam essendi perfecte sciret, nisi cognosceret omnes modos essendi. Unde manifestum est quod Deus cognoscit omnes res propria cognitione, secundum quod ab aliis distinguuntur”.
Voir GEIGER, Louis-Bertrand – La participation dans la philosophie de Saint-Thomas d’Aquin. Paris: Vrin, 1942; FABRO, Cornelio – La nozione metafisica di partecipazione secondo S. Tomaso d’Aquino. 2ª ed. Turin: Società editrice internazionale, 1950; AERTSEN, Jan – Nature and Creature. Leiden: Brill, 1988; TE VELDE, Rudi-A. – Participation and substantiality in Thomas Aquinas. Leiden-New York: Brill, 1995; FABRO, Cornelio – Partecipazione e causalità secondo S. Tommaso d’Aquino. 2ª ed. Segni: EDIVI, 2010; HERRERA, Juan-José – La simplicidad divina según santo Tomás de Aquino. Tucumán: Universidad del Norte Santo Tomás de Aquino, 2011.
Sur ce sujet voir VERNIER, Jean-Marie – “La Métaphysique de saint Thomas”. in Théologie et Métaphysique de la Création chez saint Thomas d’Aquin. Paris: Pierre Téqui éd., 1995, pp. 87 sq.
Il ne faut pas entendre par là que l’être (esse) s’ajoute à l’essence comme un accident lui advenant de l’extérieur. Thomas d’Aquin s’oppose toujours fermement à cette conception avicennienne: “Et sic dico quod esse substantiale rei non est accidents, sed actualitas cuiuslibet formae existentis, sive sine materia sive cum materia” (THOMAE DE AQUINO – Opera omnia jussu Leonis XIII P. M. edita. t. 25/1: Quaestiones de quolibet. Préface. Quodlibet VII, VIII, IX, X, XI; t. 25/2: Quaestiones de quolibet. Quodlibet I, II, III, VI, IV, V, XII. Roma/Paris: Commissio Leonina-Éditions du Cerf, 1996. XII, q. 5, a. 5). Thomas d’Aquin veut signifier ici que l’être (esse) – dont il démontrera qu’il est l’acte de tout ce qui est – est distinct de l’essence de chaque être qui le détermine à être tel ou tel. Il existe entre l’être (esse) et l’essence une distinction réelle analogue à celle qui existe entre la forme et la matière. Dans les deux cas, il s’agît de principes d’être, et non d’êtres, relatifs l’un à l’autre, et qui ne détruisent, par conséquent, nullement l’unité de chaque être.
Les termes seulement et suffit indiquent que l’essence cause l’être (esse) en tant que cause formelle, c’est en effet elle qui fait l’être (esse) tel ou tel; l’étant (ens) causé a néanmoins besoin d’une cause efficiente.
Voir THOMAS d’Aquin; DIETRICH de Freiberg – L’Être et l’essence. Le vocabulaire médiéval de l’ontologie (DEE). Trad. et comm. par Alain De Libera et Cyrille Michon. Paris: Éd. du Seuil, 1996, IV, 6, pp. 102-103: “Non autem potest esse quod ipsum esse sit causatum ab ipsa forma vel quiditate rei, dico sicut a causa efficiente: quia sic aliqua res esset causa sui ipsius, et aliqua res se ipsam in esse produceret, quod est impossibile [Or, il ne peut se faire que l’être même soit causé par la forme ou par la quiddité de la chose, je veux parler de la cause suffisante, car alors une chose serait sa propre cause et se produirait elle-même dans l’être, ce qui est impossible]”.
Voir ST I, q. 3, a. 3.
ST I, q. 4, a. 2, sol.: “Deus est ipsum esse per se subsistens, ex quo oportet quod totam perfectionem essendi in se contineat. Manifestum est enim quod, si aliquod calidum non habeat totam perfectionem calidi, hoc ideo est, quia calor non participatur secundum perfectam rationem, sed si calor esset per se subsistens, non posset ei aliquid deesse de virtute caloris. Unde, cum Deus sit ipsum esse subsistens, nihil de perfectione essendi potest ei deesse. Omnium autem perfectiones pertinent ad perfectionem essendi, secundum hoc enim aliqua perfecta sunt, quod aliquo modo esse habent. Unde sequitur quod nullius rei perfectio Deo desit. Et hanc etiam rationem tangit Dionysius, cap. V de Div. Nom., dicens quod Deus non quodammodo est existens, sed simpliciter et incircumscripte totum in seipso uniformiter esse praeaccipit, et postea subdit quod ipse est esse subsistentibus”.
Dans ce cas, l’essence serait la cause de la perfection d’un étant (ens).
Voir Thomae Aquinatis (Sancti) – Liber de veritate catholicae Fidei contra errores infidelium seu Summa contra Gentiles (ScG). t. 2-3. Ed. P. Marc [et. al.]. Taurini/Romae: Marietti, 1961. L. I, c. XXVI.
Voir ARISTOTELIS – De anima. Ed. W. D. Ross. Oxford: Clarendon Press, 1961. 412 b 6-9: “C’est pourquoi il ne faut pas chercher si l’âme et le corps sont quelque chose d’un, comme il ne le faut pas à propos de la cire de l’empreinte, ni généralement à propos de la matière de chaque chose et de ce dont elle est la matière: en effet, l’un et l’être se disant en plus d’un sens, le principal es l’acte (τὸ κυρίως ἡ ἐντελέχειά ἐστιν)”.
ScG, L. II, c. LIII, n. 2: “In quocumque enim inveniuntur aliqua duo quorum unum est complementum alterius, proportio unius eorum ad alterum est sicut proportio potentiae ad actum: nihil enim completur nisi per proprium actum. In substantia autem intellectuali creata inveniuntur duo: scilicet substantia ipsa; et esse eius, quod non est ipsa substantia, ut ostensum est. Ipsum autem esse est complementum substantiae existentis: unumquodque enim actu est per hoc quod esse habet. Relinquitur igitur quod in qualibet praedictarum substantiarum sit compositio actus et potentiae”. La trad. fran. correspond à: THOMAS D’AQUIN – Somme contre les Gentils I-II. Prés. et trad. Par Cyrille Michon. Paris: GF Flammarion, 1999.
THOMAE AQUINATIS (Sancti) – Quaestiones disputatae de potentia. 10a ed., t. 2. Ed. P. M. Pession. Taurini/Romae: Marietti, 1965. III, a. 5, ad 2: “[…] quod ex hoc ipso quod quidditati esse attribuitur, non solum esse, sed ipsa quidditas creari dictum: quia antequam esse habeat, nihil est, nisi forte in intellectu creantis, ubi non est creatura, sed creatrix essentia”. La trad. fran. correspond à: THOMAS D’AQUIN (Saint) – Questions disputés sur la Puissance – De Potentia. Trad. et notes par Raymond Berton. Paris: IPC-Éd. «Parole et silence», 2011, p. 206.
ST I, q. 44, a. 1, sol.: “Respondeo dicendum quod necesse est dicere omne quod quocumque modo est, a Deo esse. Si enim aliquid invenitur in aliquo per participationem, necesse est quod causetur in ipso ab eo cui essentialiter convenit; sicut ferrum fit ignitum ab igne. Ostensum est autem supra, cum de divina simplicitate ageretur, quod Deus est ipsum esse per se subsistens. Et iterum ostensum est quod esse subsistens non potest esse nisi unum, sicut si albedo esset subsistens, non posset esse nisi una, cum albedines multiplicentur secundum recipientia. Relinquitur ergo quod omnia alia a Deo non sint suum esse, sed participant esse. Necesse est igitur omnia quae diversificantur secundum diversam participationem essendi, ut sint perfectius vel minus perfecte, causari ab uno primo ente, quod perfectissime est”.
THOMAE AQUINATIS (Sancti) – In librum Beati Dionysii De divinis nominibus expositio. Ed. P. Pera (et. al.). Taurini/Romae: Marietti, 1950. c. IV, lect. XIV: “Omne autem quod est totaliter aliquale est essentialiter tale, sicut si aliquid est totaliter bonum est essentia bonitatis; si enim participat bono, oportet quod dividatur in participans et participatum”. La trad. fran. de ce passage se trouve dans: VERNIER, Jean-Marie – Théologie et Métaphysique de la Création chez saint Thomas d’Aquin, p. 93.
Dans sa réflexion, Thomas cherche à appréhender la causalité fondatrice, à la fois efficiente, exemplaire et finale de Dieu; voir ST I, q. 44.
Voir ST I, q. 14, a. 11, sol.
Voir ST I, q. 15, a. 1, arg. 3 et ad 3: “[…] essentia divina est sufficiens principium cognoscendi et operandi omnia. Non ergo necesse est ponere ideas […] Deus secundum essentiam suam est similitudo omnium rerum. Unde idea in Deo nihil est aliud quam Dei essentia”.
AUGUSTINUS HIPPONENSIS – De diversis quaestionibus octoginta tribus, q. 46, 2: “[…] tanta in eis [ideis] vis constituitur ut nisi his intellectis sapiens esse nemo possit”.
Voir PLATONIS – opera. vol. IV: Respublica 517 b-c. Ed. John Burnet. Oxford: Clarendon Press, 1902.
Voir ST I, q. 15, a. 1, sol.: “Forma autem alicuius rei praeter ipsam existens, ad duo esse potest, vel ut sit exemplar eius cuius dicitur forma; vel ut sit principium cognitionis ipsius, secundum quod formae cognoscibilium dicuntur esse in cognoscente”.
Voir ST I, q. 15, a. 3, sol.
Voir ST I, q. 15, a. 2, ad 1: “idea non nominat divinam essentiam inquantum est essentia, sed inquantum est similitudo vel ratio huius vel illius rei. Unde secundum quod sunt plures rationes intellectae ex una essentia, secundum hoc dicuntur plures ideae”.
Voir AUGUSTINUS HIPPONENSIS – De diversis quaestionibus octoginta tribus, q. 46, 2: “Sunt namque ideae principales quaedam formae vel rationes rerum stabiles atque incommutabiles, quae ipsae formatae non sunt ac per hoc aeternae ac semper eodem modo sese habentes, quae divina intellegentia continentur. Et cum ipsae neque oriantur neque intereant, secundum eas tamen formari dicitur omne quod oriri et interire potest et omne quod oritur et interit”.
Voir ST I, q. 15, a. 2, ad 1.
Voir ST I, q. 15, a. 2, sol.
Voir ST I, q. 14, a. 11, sol.
Voir ST I, q. 14, a. 8, sol.
Voir ST I, q. 15, a. 2, sol.
Voir ST I, q. 44, a. 3.
Voir ST I, q. 15, a. 1, sol.: “Quia igitur mundus non est casu factus, sed est factus a Deo per intellectum agente, ut infra patebit, necesse est quod in mente divina sit forma, ad similitudinem cuius mundus est factus. Et in hoc consistit ratio ideae”.
Sur le sujet des idées divines et de l’action créatrice voir VERNIER, Jean-Marie – “L’Action Créatrice” et “L’Exemplarisme Divin et la Diffusion de l’être”. in Théologie et Métaphysique de la Création chez saint Thomas d’Aquin, pp. 143 sq.; 205 sq.
VII, 28: “Peto, nate, ut aspicias ad caelum et terram, et ad omnia quae in eis sunt: et intelligas, quia ex nihilo fecit illa Deus, et hominum genus”.
Voir In II Sent., d. 1, q. 1, a. 2, sol.: “[…] causalitas creantis se extendit ad omne id quod est in re; et ideo creatio ex nihilo dicitur esse, quia nihil est quod creationi praeexistat, quasi non creatum”.
Phys. 194 b 13: “ἄνθρωπος γὰρ ἄνθρωπον γεννᾷ καὶ ἥλιος”.
Voir Isaïe XXVII, 1 sq.; Ps. 104, 7; Ps. 74, 13 sq.; ST I, q. 104, a. 1.
ST I, q. 45, a. 1, sol.: “Emanatio totius entis a causa universali quae est Deus”.
Voir INGLIS, John – “Emanation in Historical Context: Aquinas and the Dominican Response to the Cathars”. Dionysius 17 (1999), pp. 95-148.
ST I, q. 45, a. 1, sol.: “Si consideretur emanatio totius entis universalis a primo principio, impossibile est quod aliquod ens praesupponatur huic emanatio”.
Voir KREMPEL, Anton – “La relation de création et de conservation”. in La doctrine de la relation chez Saint Thomas. Paris: Vrin, 1952, chap. XXXII, pp. 554-562.
ST I, q. 45, art. 3, sol.: “Unde relinquitur quod creatio in creatura non sit nisi relatio quaedam ad creatorem, ut ad principium sui esse”.
De Potentia, q. 3, art. 3 , co.: “Creatio autem, sicut dictum est, non potest accipi ut moveri, quod est ante terminum motus, sed accipitur ut in facto esse; unde in ipsa creatione non importatur aliquis accessus ad esse, nec transmutatio a creante, sed solummodo inceptio essendi, et relatio ad creatorem a quo esse habet; et sic creatio nihil est aliud realiter quam relatio quaedam ad Deum cum novitate essendi”.
Voir ST I, q. 13, art. 7, sol.: “Deus sit extra totum ordinem creaturae, et omnes creaturae ordinentur ad ipsum, et non e converso”.
Voir ST I, q. 45, art. 3, ad 1: “Dicendum quod creatio active significata significat actionem divinam, quae est eiusessentia cum relatione ad creaturam”.
Voir De Potentia, q. 3, a. 3, sol.: “In ipsa creatione non importatur aliquis accessus ad esse, nec transmutatio a creante, sed solummodo inceptio essendi, et relatio ad creatorem a quo esse habet”.
Voir De Potentia, q. 3, art. 14, rc 10: “Operatio qua deus res producit in esse, non sic est intelligenda sicut operatio artificis qui facit arcam et postea eam deserit; sed quod deus continue influat esse”; De Potentia, q. 5, a. 1, co.
Voir De Potentia, q. 3, a. 3, sol.: “Creatura autem secundum nomen refertur ad creatorem”.
Voir De potentia q. 1, a. 1, s.c. 3: “omnis operatio ab aliqua potentia procedit. Sed Deo maxime convenit operari. Ergo Deo maxime potentia convenit”; sol.: “Deo autem convenit esse actum purum et primum; unde ipsi convenit maxime agere, et suam similitudinem in alias diffundere, et ideo ei maxime convenit potentia activa; nam potentia activa dicitur secundum quod est principium actionis”.
De potentia, q. 1, a. 2, sol.: “Esse autem Dei, cum non sit in aliquo receptum, sed sit esse purum, non limitatur ad aliquem modum perfectionis essendi, sed totum esse in se habet; et sic sicut esse in universali acceptum ad infinita se potest extendere, ita divinum esse infinitum est; et ex hoc patet quod virtus vel potentia sua activa, est infinita”.
ST I, q. 25, a. 3, sol.: “Esse autem divinum, super quod ratio divinae potentiae fundatur, est esse infinitum, non limitatum ad aliquod genus entis, sed praehabens in se totius esse perfectionem”.
ST I, q. 104, a. 1, sol.: “Sicut igitur fieri rei non potest remanere, cessante actione agentis quod est causa effectus secundum fieri; ita nec esse rei potest remanere, cessante actione agentis quod est causa effectus non solum secundum fieri, sed etiam secundum esse. Et haec est ratio quare aqua calefacta retinet calorem, cessante actione ignis; non autem remanet aer illuminatus, nec ad momentum, cessante actione solis. Quia scilicet materia aquae susceptiva est caloris ignis secundum eandem rationem qua est in igne, unde si perfecte perducatur ad formam ignis, retinebit calorem semper; si autem imperfecte participet aliquid de forma ignis secundum quandam inchoationem, calor non semper remanebit, sed ad tempus, propter debilem participationem principii caloris. Aer autem nullo modo natus est recipere lumen secundum eandem rationem secundum quam est in sole, ut scilicet recipiat formam solis, quae est principium luminis, et ideo, quia non habet radicem in aere, statim cessat lumen, cessante actione solis. Sic autem se habet omnis creatura ad Deum, sicut aer ad solem illuminantem. Sicut enim sol est lucens per suam naturam, aer autem fit luminosus participando lumen a sole, non tamen participando naturam solis; ita solus Deus est ens per essentiam suam, quia eius essentia est suum esse; omnis autem creatura est ens participative, non quod sua essentia sit eius esse. Et ideo, ut Augustinus dicit IV super Gen. ad Litt., virtus Dei ab eis quae creata sunt regendis si cessaret aliquando, simul et illorum cessaret species, omnisque natura concideret. Et in VIII eiusdem libri dicit quod, sicut aer praesente lumine fit lucidus, sic homo, Deo sibi praesente, illuminatur, absente autem, continuo tenebratur”.
In II Sent., d. 1, q. 1, a. 2, sol.: “Constat enim quod omne quod est in aliquo genere imperfectum, oritur ab eo in quo primo et perfecte reperitur natura generis: sicut patet de calore in rebus calidis ab igne. Cum autem quaelibet res, et quidquid est in re, aliquo modo esse participet, et admixtum sit imperfectioni, oportet quod omnis res, secundum totum id quod in ea est, a primo et perfecto ente oriatur. Hoc autem creare dicimus, scilicet producere rem in esse secundum totam suam substantiam. Unde necessarium est a primo principio omnia per creationem procedere”. La trad. fran. de ce passage se trouve dans: VERNIER, Jean-Marie – Théologie et Métaphysique de la Création chez saint Thomas d’Aquin, pp. 147-148.
DEE IV, 5, pp. 102-103: “Nisi forte sit aliqua res cuius quiditas sit ipsum suum esse, et haec res non potest esse nisi una et prima: quia impossibile est ut fiat plurificatio alicuius nisi per additionem alicuius differentiae, sicut multiplicatur natura generis in species; vel per hoc quod forma recipitur in diversis materiis, sicut multiplicatur natura speciei in diversis individuis; vel per hoc quod unum est absolutum et aliud in aliquo receptum: sicut, si esset quidam calor separatus esset alius a colore non separato ex ipsa sua separatione. Si autem ponatur aliqua res quae sit esse tantum ita ut ipsum esse sit subsistens hoc esse non recipiet additionem differentiae, quia iam non esset esse tantum sed esse et praeter hoc forma aliqua: et multo minus reciperet additionem materiae, quia iam esset esse non subsistens, sed materiale”.
In VII Phys., lect. I, nn. 889-890: “Ad cuius evidentiam sciendum est, quod aliquid movere seipsum nihil aliud est, quam esse sibi causa motus. Quod autem est sibi causa alicuius, oportet quod primo ei conveniat; quia quod est primum in quolibet genere, est causa eorum quae sunt post. Unde ignis, qui sibi et aliis est causa caloris, est primum calidum. Ostendit autem Aristoteles in sexto, quod in motu non invenitur primum, neque ex parte temporis, neque ex parte magnitudinis, neque etiam ex parte mobilis, propter horum divisibilitatem. Non ergo potest inveniri primum, cuius motus non dependeat ab aliquo priori: motus enim totius dependet a motibus partium, et dividitur in eos, ut in sexto probatum est. Sic ergo ostendit Aristoteles causam quare nullum mobile movet seipsum; quia non potest esse primum mobile, cuius motus non dependeat a partibus: sicut si ostenderem quod nullum divisibile potest esse primum ens, quia esse cuiuslibet divisibilis dependet a partibus: ut sic haec conditionalis sit vera: si pars non movetur, totum non movetur, sicut haec conditionalis est vera: si pars non est, totum non est. // Unde et Platonici, qui posuerunt aliqua movere seipsa, dixerunt quod nullum corporeum aut divisibile movet seipsum; sed movere seipsum est tantummodo substantiae spiritualis, quae intelligit seipsam et amat seipsam: universaliter omnes operationes motus appellando; quia et huiusmodi operationes, scilicet sentire et intelligere, etiam Aristoteles in tertio de anima nominat motum, secundum quod motus est actus perfecti. Sed hic loquitur de motu secundum quod est actus imperfecti, idest existentis in potentia, secundum quem motum indivisibile non movetur, ut in sexto probatum est, et hic assumitur. Et sic patet quod Aristoteles, ponens omne quod movetur ab alio moveri, a Platone, qui posuit aliqua movere seipsa, non dissentit in sententia, sed solum in verbis”. La trad. fran. de ce passage correspond à: Physiques d’Aristote. Commentaire de Thomas d’Aquin. T. II. trad. fran. Par Guy Delaporte. Paris: L’Harmattan, 2008, p. 128.
Topo da página