Jon Casenave maixuari. Miresmenez eta esker onez.
1“Lertsoinak lerro-lerro doatza” erran zaharra biltzen dute, Bertsularien lagunak elkarteak sortu Zahar hitz, Zuhur hitz, bilduman (1984). Erran-zaharraren ildo beretik, Marijane Minaberriren “Lertsunak” (Minaberri, 1965), 1997an Oskorri taldeak musikatu zuen (Oskorri, 1997). Naturaren behaketa fin batez, Minaberrik lertsunak neguaren mezulari egiten ditu. Euskal esaera-zaharretan bezala, Minaberriren obratik ez dira animaliak falta. Hauek ere, usu erran-nahi edo mezu baten emaile bihurtzen dira. Hain zuzen ere, aberetegi oso bat sor daiteke Marijane Minaberriren obraren ikerketatik. Horren aztertzea eta horren transmisiorako bide batzuk aipagai ditu lan honek.
2Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales ikerketa zentroaren arabera1, aberetegi hitza XII. mendetik aitzina erabiltzen hasten da. Hau, Erdi-Aroko latinezko “bestiarium” hitzetik dator. Hau bera, “bestia”, “abere”, frantsesezko « bête », hitzaren eratorpena da. ErdiAroan, literaturan, abereak protagonistatzat dituzten alegia edo moralitateen bildumei deitzen zaie. Horren ondorioz, aberetegi deitu dira animaleei zuzenduriko obrak eta metonimiaz, autore baten obran agertzen diren abereen izendapen gisa erabili da aberetegi hitza. Adibide bat ematearren, Trésor de la langue française delakoak, Guillaume Apollinaire-n, Le Bestiaire ou Cortège d’Orphée (Apollinaire, 1911) aipatzen du, bertzeak bertze. Arteetan berriz, abere multzo bat erakusten duen obra bati deitzen zaio aberetegi edo garai bateko abereen ikonografiari. Gure lanean, aberetegi kontzeptuaren bi definizioak aintzat hartu ditugu. Erran nahi baita, alde batetik, Erdi-Aroko aberetegien ikerketa jarraiki dugula, bai eta bertzetik, idazle baten obraren azterketa eraman dugula. Marijane Minaberriren obraren azterketa bat proposatu dugu hain xuxen ere. Ikerketa hau ikasgeletan aplikatua izateko xedez sortua izan zen.
3Hitzak erabiltzerakoan, bertze arazo bat sortzen zaigu ordea. Alde batetik, “bestiaire” hitzaren definizioan, « bête » hitza aurkitzen da, piztia. Euskarazko “abere” hitzak bertze erran-nahirik badu. Begira diezaiogun polisemia honi. Euskaltzaindiaren hiztegiak, honelako definizioa ematen dio “abere” hitzari:
“1 iz. Ugaztun nagusia, piztia ez dena, eta bereziki etxaldeetan lanerako erabiltzen dena edo janaritarako hazten dena. Behiak, zaldiak, arkumeak eta gainerako abereak. Abere taldeak zaintzeko. 2 iz. Animalia, batez ere ugaztuna. Zertako egin zituen izarrak, abereak, hegaztiak, arrainak eta lurgainean ikusten diren piztia mota guztiak? Abereetatik batek ere ez du mintzorik baizik gizonak. Geldi, geldi —dio lehoiak—, ni naiz abere guztien buru eta nagusia. Ez gaituk abere basak. 3 adj. Abereari dagokiona, abereen gisa jokatzen duena. Bere gizon aberearen eskuetan. Bazeukan euskaldun egoteko xede zin bat, nahikari abere bat”2.
4Lehen kontzepzioari begiratzen badiogu, aberea, jendeak lanerako, “domestifikatzen” edo hezten duen animalia da, etxaldeetan lanerako baliatzen dena beraz. Aberea kontrajartzen zaio definizioan berean, “piztiari”, animale basari. Bigarren erran-nahia zabalagoa da eta animaliaren sinonimotzat ezartzen du. Hirugarrenak aldiz, izen-ondoaren definizioa biltzen du. Kalifikatibo hau jendearen ekintzari ezar litzaioke. Nahiz eta bigarren eta hirugarren definizioek duda altxatzen duten, euskaraz, abere eta piztiaren artean tentsio bat edo oposizio bat badela nabari da. Tentsio horrekin jolastuko da lan hau.
5Marijane Minaberri, euskal haur eta gazte literaturako lehen idazleetarik bezala izendatu zuen Xabier Etxanizek (1997) bere tesian. Hain zuzen ere, Itchulingo anderearen ipuin liburuaren argitaratzea 1963an eta Xoria kantari (Minaberri, 1965), poesia bildumaren agertzea, bihurguneak bezala kontsideratzen ditu euskarazko haur literaturan. Hasiera bat nonbait (Etxaniz, 1997: 171). Marijane Minaberriren obran natura eta abereak protagonista oso direla erran dezakegu. Hizkuntza landu eta poetiko batez, abere hauen balentriak kontatzen ditu Minaberrik. Haatik, abere eta animaliaren arteko tentsioa ager daitekeela obran zehar, azpimarratuko dugu.
6Nor genuen ordea Marijane Minaberri? Minaberri (1926-2017), Bankan sortua eta Uztaritzen bizi izana, idazle, kazetari, irakasle, pedagogiako material sortzaile, gramatikalari, Euskaltzain urgazle, izan da bertzeak bertze, Daniel Landart-ek azpimarratzen duen bezala, Euskaltzaleen Biltzarrak argitaratu Marijane Minaberriren lanaren bildumean (Landart in Minaberri, 2018). Haatik, Marijane Minaberriren obraren inguruko isiltasuna behin eta berriz azpimarratua izan da, hala-nola Oskorrik berriz ezagutaraztera eman zuenean Minaberriren obra, 1997an. (Oskorri, Marijane kanta zan, 1997). Minaberriren obraren ezagutza eskasak arrazoi anitzak dauzkala pentsa daiteke. Lehenik, haur eta gazte literaturako idazle bat izatea. Bertzalde, emazte izateari lotzen ahal zaio ahaztura horren arrazoia, Michelle Perrot historialariak, emazteen isilune historikoez egin analisiak jarraikiz (Perrot, 1998). Honen ekoizpenak bietan isildua eta ahatzia izateko arrazoiak izan ditzake.
7Zertan aberetegia hizkuntza eta idazle baten obraren azterketarako eta transmisiorako tresna egokia da? Lehenik, aberetegiaren historia bat aurkeztuko dugu, aberetegiaren funtzio pedagogikoa altxatuz. Bigarrenez, euskal aberetegiaren irakurketa baten proposamena da aztertuko. Bukatzeko, Marijane Minaberriren obra ikertuko da tresna hau erabiliz, irakaskuntzarako xendra batzuk marraztuz.
8Literaturan, bestiario edo aberetegi deitu izan dira, abereak edo animaliak (errealak edo fantastikoak) protagonistatzat zituzten eskuizkribuak Erdi Aroan. Eskuizkribu hauek Antzinateko obretan oinarrituak ziren, baina berrinterpretazio giristino batekin (Lelièvre, 2004). Frantsesezko “bestiaire” izena, frantses hiztegian sartu zen XII. Mendean, Physiologus liburutik atera idazlan didaktikoen aipatzeko (Deschamps, Roy: 1974). Deschamps eta Roy ikerleen arabera, hitz hau desagertzen da Erdi Aroaren bukaeratik landa, baina horren ordez, bertze izendapen batekin aipatuko dira abereak protagonistatzat dituzten obrak: alegiak adibidez. Hala ere, bi ikerleek azpimarratzen duten bezala, Erdi-Aroko aberetegiak genero gisa kontsidera daitezke eta bi ezaugarri dituzte: deskriptiboak dira eta zatika eginak dira (Deschamps, Roy, 1974: 282).
9Zer dugu bada, Physiologus edo Physiologo liburua? Animale, landare, harribitxien errepertorio bat da. Alexandrian, Egipton sortua omen liteke II.eta IV.mendeen artean eta hau da zatika itzulia izana grekotik latinora, Erdi Aroan. Izadiko elementu hauen zerrendatze eta deskribapena, alderdi moral edo espiritual baten arabera (Deschamps, Roy: 1974). Physiologusaren itzulpenak edo berridazketak eginak dira Erdi Aroan zehar.
10Goi Erdi-Aroan, konfliktoan dira Eliza eta paganismoak edo herri sinesteak. Claude Lecouteux, Erdi Aroko ikerlearen arabera, bi sineste paradigma hauen arteko talka ongi ageri da miresgarriaren arloan (Lecouteux, 1982). Miresgarria eta naturarekiko lotura lantzen duten idatzi batzuk heltzen dira Erdi Arora: Plinen Historia Naturala, Physiologus delakoa, Oviden Metamorfosiak, bertzeak bertze. Claude Lecouteux-k dioenaz, giristinotasunarekin bat ez datozen hainbat ideia aurkituko dituzte liburu hauetan anitzek. Horien artean, San Augustinek. Honek gogorki kondenatzen ditu alegoria mota horiek, sinesmenen miseria bati lotuz (Lecouteux, 1982: 701). Mugimendu bikoitz bat sortzen da orduan. Alde batetik miresgarri paganoaren zentsura eta bertzetik, honen berreskuratzea, miresgarri giristino baten sortzeko (Lecouteux, 1982: 702).
11Nahiz eta aberetegiek abereen deskribapen eta ikonografiak erakusten dituzten, abereak Erdi Aroko imaginarioan bertze anitz moldetan ere agertzen dira. Xavier Darcos, letra irakasle eta ikerlariak oroitarazten duen bezala, Erdi-Aroan, arkitekturan aurki daitezke animaleen errepresentazioak (beleak, azkonak, arranoak, oreinak…), animale exotikoak ere bai (elefanteak, leoiak) edo imaginarioak (fenixa adibidez) (Darcos, 1992: 37). Xavier Darcosen arabera, ideal handi guzien dudan ezartze batera dakar animaleen errepresentazioak arte edo literaturan. Roman de Renart obran alegia, mundu animaleak jende arketipoak ditu agerrarazten: Chantecler oilar urguluntzia, Tibert gatu maltzurra… (Darcos, 1992: 37). Ikerlariak azpimarratzen duen bezala, obra honek Antzinateko Esoporen alegietan hartzen du erreferentzia, Erdi Aroko poemak edo ekialdeko folkloreko Pantchatatra Indiar ipuinaren eraginak ukan ditzake (Darcos, 1992: 36).
12Animaliak protagonistatzat hartzen dituzten kontakizunen artean, alegiak aurki daitezke beraz. Hauek ordea, Erdi Aroko aberetegietatik urruntzen omen dira, animaliei emana zaien funtzioa ez baita bera, Hélène Naïs linguistaren arabera:
« Les fables mettent en scène des hommes déguisés en animaux ou bien des animaux déguisés en hommes […]. Le procédé consiste avant tout à illustrer une «morale» » (Naïs, 1961: 3).
13Hélène Naïs-entzat beraz, alegietako protagonistak jendeari lotuak dira eta hauek morala, erakaspen baten helbururako idatziak dira beraz. Bertze molde batez erranik, abere itxura duten protagonistak jendeez mintzo dira alegietan. Alain Rey ikerlariak berriz, fable hitza frantsesez XII.mendean agertu zela dio. Honek hiru sentsu zekartzan: “fikziozko narrazio, istorio”; “gezur”; eta “abereak protagonistatzat dauzkan narrazio labur eta moralitzatzaile” (Rey, 1998: 1383). Aberetegien errepertorio eta deskribapen xedetik haratago doa alegia beraz, fikzioa sortuz eta narrazio labur horrek moralaren helburu bat dauka. Era berean, aberetegien generoaren uztea, helburu moralista hobesteko, « Emblème » genero literarioko animale istorioen sortzearekin aurki daiteke Berpizkundean (Naïs, 1961: 322).
14Alegiak bertze helburu batekin ere erabiliak izan dira, iraskapenerako helburuarekin.
15Jean-Baptiste Orpustan hizkuntzalari, itzultzaile eta irakasleak, alegiek euskal literaturan izan duten errekesta helburu pegadagogikoarekin lotzen du (Orpustan, 1996). Xede hori eskola eta irakaskuntzarekin lotua zen Samaniego (XVIII.mendea) edo Arxu (XIX.mendea) alegia itzultzaile eta birsortzaileen artean. Elizari ere helburu moralistari ere lotua da didaktikaren xedea, Goihetche-n kasuan bezala. Bere alegien itzulpen eta birsorkuntza lana horrela hasten du Martin Goihetxe Urruñar apezak: “Hirriz, onguia eta eguia / Irakhax ez daitezkeia?”. Epigrafotik beretik, idazleak bere xedea laburbiltzen du, libertitzea eta bere irakaspena helaraztea (Goihetche, 1852). Baina Jean-Baptiste Orpustanek, hizkuntzaren ikasteari eta erran-zaharrekiko tradizioari lotzen du euskal alegien gustua. Erran-zaharrek, lurrari eta balore jakin batzuei loturiko irakaskuntza bat ekartzen baitute (Orpustan, 1996).
16Claude Levi-Strauss antropologoak, “behi eroaren” krisiaren ondotik, honelako oharra egin zuen: abereak erakasten dira, baina joanago eta mendreagoa da natura eta jendeen arteko lotura (Levi-Strauss, 2001). Levi-Strauss-ek kontra-erran bat altxatzen du, irakaskuntzari lot daitekeena. Alde batetik, haur eta gazteen erakaskuntzatik abereak ez dira falta, ordea naturarekiko lotura bera mendrea da. Mendebaldeko helduen munduak ahazten du izadiarekiko lotura hori eta hau froga daiteke gaur egun bizi den krisia ekologikoarekin adibidez (Levi-Strauss, 2001). Bizkitartean, erakaskuntzan animaliak horren presente izateak arrazoiak dauzka.
17Françoise Armengaud filosofo eta idazleak, galdera horri erantzuteko xedez, haurraren garapenarekiko lotura egiten du (Armengaud, 2017). Honen ustez, haur eta gazte literaturan horrenbertze animale izateak, identifikazio prozesuarekin zerikusia dauka.
« Nous nous trouvons ainsi à la rencontre et à la conjonction, paradoxales, d’une mise à distance. « Ce n’est pas moi » et d’une proximité secrète, inavouée, « Je sais bien que c’est moi » » (Armengaud, 2017: 189).
18Bi dinamika jokoan dira beraz identifikazio prozesu horretan. Alde batetik, distantzia bat ezarria da, haurra errealitate urrun batean murgiltzeko gisan eta bertzaldetik, urruntze hori hurbilarazteko dinamika bati loturik aurkitzen da, haurra animale horiei identifikatzen baitzaie. Identifikazio prozesu hau hainbat gairi lotzen du ikerleak: eguneroko gertakariei. Animaliak protagonistatzat dituzten istorioek, haurraren egunerokotasunari egin diezaiekete erreferentzia. Bertzalde, heroizatze prozesu bat bizi dezakete abereek. Armengaud-ren ustez, animale “basak” hartuak dira haur literaturako ipuin anitzetako protagonistatzat, hauek beren egiazko izaera atzeman dezaten istorioan zehar. Erran dezakegu, indibiduazio prozesu bat bizi dezaketela abere horiek, haurrek bezala hain zuzen ere, identifikatzea erraztuko diena. Identifikazio hori azken finean, haurrak bere burua erran dezan egina da (Armengaud, 2017: 196).
19Identifikazio prozesuaz gain, munduarekiko kontzientzia hartzeko bitartekari gisa ikusten ditu animaliak Armengaud-k (2017). Alegietan bezala, animaliek jendarteaz gogoetarazten dute, hau antzerki moduan erakutsiz. Ekologiari eta animalien bilakaerari ere sentsibilizatze lan bat egin dezaketela istorio horiek dio ikerleak. Azkenik, animalien sofrikario eta zorionei sentsibilizazio bat eskaintzen die haurrei. Azken finean, haurra bere burua ezagutarazten eta alteritatea ezagutzen laguntzen dute, abereak protagonistatzat dituzten kontakizunek.
20Animaleei loturiko sinesteek leku berezia dute kultura anitzetan eta Euskal Herrian ere bai. Hauei loturik hainbat erritu eta ohitura lotuak baitira, Juan-Carlos Etxegoien, Xamar irakasle eta antropologoak azpimarratzen duen bezala (Xamar, 2001: 59). Xamarrek oroitarazten du “gure” hitzaz izenda daitezkeela etxeko parte diren abereak: behiak, ardiak xakurra... Hauek ez ziren “ene” posesibo indibidualetik izendatzen, baizik eta “gure” kolektibotik. Hauen artean koka dezazkegu erleak. Etxeko erleek eztia egiteaz gain, ezkoa sortzen dute. Bertzalde, hauei ere hitzez erraten zitzaien etxekojauna edo etxekoandrean hiltzen zelarik (Xamar, 2001: 60).
21Erleak, etxeko parte gisa kontsideratzen zirelako lekuko dugu Piarres Larzabalen Bordaxuri antzerkiko gertaldia. Ganix, nagusi xaharra hil ondoan, Bordaxuri semea, nagusigo pasatzea erleei erratera heldu zaie, bigarren agerraldian: “Erle maiteak… Etxeko nagusi xaharra hil da… Ni naiz zuen nagusi berria…” (Larzabal, 1991). Erleak, etxeko-sistema-ekonomikoko parte eta langile gisa ikusten dira beraz. “Gure” izendapenetik harat kokatzen diren abereetan, erdi basa/zibilizatu eremu horretan, koka litezke bertze abere edo animale frango euskal iruditegian. Horien artean, hartza, axeria, xomorroak edo bitxoak.
22Juan-Antonio Urbeltz, antropologo eta dantzariak, euskal dantzen bilketan eta azterketan urteak daramatza. Juan-Antonio Urbeltzek, dantzak jendartean eragiten duen funtzio kohesionadora aztertzen du. Horretarako, berak deitzen dituen bi arketipo hartzen ditu oinarritzat: axeriarena eta hartzarena (Urbeltz, 1994: 18). Euskal dantzen koregrafien jatorrian, axeriaren figura aurkitzen du antropologoak adibidez. Honen “zuhurkeria” eta argitasuna. Bigarren paradigma gisa, hartzaren arketipoa hartzen du. Honen “indarra eta bihotza” azpimarratzen ditu, koregrafia mailan, bai eta metalurgiaren lanketaren historian ere.
23Hartza, euskaldunen animale totemiko gisa definitu izan du Joseba Aurkenerena antropologoak ere bai. Animale hau, lurraren zikloari eta ihauterien zikloari loturik erakusten du. Hartzaren esnatzeak lurraren esnatzea bera baitakar, negutik udaberrira pasatzea (Aurkerena, 1999: 74). Hartzaz egiten duen interpretazioan, Juan-Antonio Urbeltzek azpimarratzen du honen presentzia Pireneo osoetako leienda eta erritualetan. Presentzia horrek, Pirineoetako jendartea, “sociedad ursina”, “hartzaren jendarte” bati hurbiltzera darama. Horren froga gisa hartzen ditu, errituak, ipuin eta folkloreko hartzaren figuraren presentziak. Hartza agertzen den toki anitzetan, ardurenean, hartzaren figurak, “erdi-hartz”, “erdi-gizon” (Urbeltz, 1994: 169) formak hartzen ditu. Hartzaren inguruko ospakizun horien lekuko gisa, Euskal Herrian bildu “bizar-dantza” analisatzen du antropologoak. Dantza honek hartzaren “gizontze” edo “jendetze” prozesua erakusten duela dio (Urbeltz, 1994: 172). Prozesu hori, ilearen pikatzetik pasatzen da. Ile luzea, jendartetik urrun bizi denaren sinboloa da, basan. Ile laburra aldiz, sozializatze sinbolo bat da. Hartzaren figurak, hainbat euskal ihauterietako pertsonaietan aurki daitezke beraz. Zuberoako maxkaradetan, bai eta Lantzeko ihauterietako Ziripot edo Lesakako “zaku-zaharren” maxketan ere. Hauen ezaugarri amankomuna ibiltzeko moldean ken daiteke: denak, hartzen gisa, “belaunik gabe” kurritzen baitira (Urbeltz, 1994: 175). JuanAntonio Urbeltzentzat, euskarazko maxka hitza “mozorro” hitza, “zomorro” hitzetik dator. Horrek, erakuts lezake ihauterien erran-nahi sinbolikoa. Mozorrotzearen bidez, har estatura bihurtzeak, bizi berri baten sinboloa ekartzen du, abiatze berri batena (Urbeltz, 1994: 177). Lesakako kasuan, harrak, hartzak berak litezke.
24Erran dugun bezala, Juan-Antonio Urbeltzen arabera, dantzak funtzio sozial bat obratzen du (Urbeltz, 1994: 215). Funtzio sozial hori batez ere garrantzitsua egiten du jende gaztearentzat, dantzaren bitartez, erritualaren bidez, gaztea komunitatean sarrarazten baitu (Urbeltz, 1994; Luku: 2014). Pasatze erritual horretan, tentsio bat agerian jartzen da: bizi soziala eta bizi basaren artekoa. Bizi basak dakarran bakardadearen esperientzia, Urbeltzen arabera, bizitza sozialean integratzeko baldintza da (Urbeltz, 1994: 217). Antton Lukuk ere, gogoeta hauek jarraitzen ditu, Libertimendu eta ihauterien papela aztertzerakoan (Luku: 2014). Erritual horretan, axeriaren figura hartzen du gazteriaren eta dantzariaren irudi gisa Urbeltzek (1994). Urbeltzen arabera, axeriak eta iniziazio erritual horretatik pasatzen den gazteak, arraintzari edo ihiztariaren kalitateak behar ditu: zalua izan behar du, gordetzen jakin behar du eta defentsa ona behar du ukan (Urbeltz, 1994: 219).
25Urbeltzek deitzen duen, zentro/periferia tentsio hori, oihana eta herriaren artekoa, ihauterietan bereziki agerian ezartzen da eta gazteek dute axeriaren abilezia erabili behar beren lekua egiteko jendartean. Horren frogatzeko, hainbat ohitura aztertzen ditu antropologoak, hala-nola Zuberoako maxkaradak, Luzaideko “axe ta tupin” dantza edo soka-dantza. Azken hau dugu hemen aipatuko xehekiago. Juan-Antonio Urbeltzek dioen bezala, Gipuzkoako soka-dantza mota batean, “azeri-dantza” deitu zatia aurki daiteke (1994: 241). Soka-dantzako aurresku eta atzeskuaren desafioaren ondotik, “azeri-dantza” deitu zatia dantzatzen da. Honetan, sokako parte-hartzaile guziek, aurreskuaren tokitik banazka pasatu behar dute. Urbeltzek mugimendu honek, soka-dantzako dantzari guzien errespontsabilitate sozial partekatua ordezkatzen duela dio. Sokaren lehen burutik aldizka pasatuz, burua agerian jartzen da eta aldi berean desagertzen da. Azeriak abileziaz egin mugimendu hori obratuz, soka guzia da babestua agertzen, kanpoko mehatxu baten kontra, arranoarena adibidez. Azkenik, soka-dantzaren obratzeko gaitasun horrek, gazte taldea herritar taldean sozialki integratzeko gaitasuna erakusten du Urbeltzen arabera, kolektiboki jakin baitu dantzaren bidez bere abilizia obratzen (Urbeltz, 1994: 243).
26Marijane Minaberriren aberetegiaren azterketak azaleratzen digun ezaugarri nagusia, antropomofismoa da. Joanes Zirtzil antzerkian (Minaberri, 1982), Marijane Minaberrik abereen ezartzearen arrazoia azaleratzen du: “Abere ainitz ezartzen dugu gure haur-antzerkietan. Haurrek maite dituzte abereak. Bainan ere, abere itxurarekin, gehiago haurrek parte hartzen ahal dute antzerki batean”. Abereen agertzea, haurren identifikazio prozesuan laguntzeko molde gisa aurkezten du idazleak. Bigarren arrazoia, taula gainetan agertzeko aitzakia izanen da. Haurrak, maxka “zomorro/mozorroaren” (Urbeltz, 1994) bidez, fikzioa gorpuzten ahalko duela azpimarratzen du. Halere, Marijane Minaberriren obran, antropomorfismoa haurren identifikaraztetik haratago doala erran genezake.
27Antropomorfismo hori, ipuin edo kontakizunen helburu moralarekin bat datorrela erran dezakegu. Lehenik, ipuin edo antzerkietan agertzen diren abereak mintzo dira. Jendearekin elkarrizketa har daitezke, honi eredu edo kontra-eredu batzuk emateko. “Joanes zirtzil” izeneko antzerkitxoan agertzen den xerria, haurraren kontra-eredugarri bihurtzen da adibidez. Erran genezake, ikuspegi garbi batetatik ikusiak direla abere horiek. Horrela aholkatzen dio funtsean Amaiak, Joanes ttipiari: “Zuri dago hautatzea: edo xerriaren lagun egon, edo mutiko garbi eta prunta bilakatu.” (Minaberri, 2018). Haurrari eman bi aukera hauetan, Minaberrik haurrentzat preziatzen dituen kalitateak azaleratuak dira: “garbi eta prunta” bihurtzea. Haurraren gorputzaren garbitze ikasketa prozesuan kokatzen ahalko liteke morala hau.
- 3 Ipuinaren titulua eta txakurraren izena, “Moriko”, larru beltzaranaren izendatzeko modu gutxiesgarr (...)
28Abereak orohar, gisakoak agertzen dira, Minaberriren obran. Moriko, ipuin-eponimoko xakurrak, lagun bat nahi du aurkitu3. Oihanean, animale bihurria frango atzemanen du, baina beldurra eraginen diotenik ez. Otsoa eta hartza ere ez dira hala agertzen. Haatik, lagun hoberena, leialena, gizakia izanen du (Minaberri, 1961). Zakurra eta leialtasunaren arteko harremana klasiko literariotzat eman liteke. Homeroren Odisea-ko Argos xakurraren adibidea eman daiteke horren frogatzeko. Nagusia hogei urtez falta egon ondoan, berriz agertzen delarik maskaturik, inguruko jende guziak enganatzen ditu Ulises abilak. Bizkitartean, bere xakurra Argos izenekoak, jabea ezagutzen du eta hilik erortzen da. (Homero, VIII.mendea: XVII.kantua). Hala-hala, “Oreinaren emaitza” deitu ipuinean azaleratzen den oreinak, bere adarrak eskaintzen dizkio Peio ttipiari berotzeko (Minaberri: 1963).
29Marijane Minaberriren obrako antropomorfismoak bertze adar bat dauka, haurren hezkuntza, bai eta ere, mutiko eta nesken hezkuntza. Haurrek eta animaleek ere, Minaberriren ipuin edo kontakizunetan, sexu bat har dezakete. Honi loturik, hainbat rol sozial gehituak zaizkie. Kasu honetan, “Mari Gorri” (Minaberri, 1961) izeneko ipuinean agertzen den Marigorriaren pertsonaia aipa genezake. Ipuinaren hasieratik, honen deskribapen moral bat ematen du idazleak eta: “Hain zen molde onekoa, mana-errexa, gixakoa (…)”. Marigorri neska zerbitzari leial eta maltso bat bezala erakutsia da. Pertsonaiaren feminizazioa izenetik dator (Mari), bai eta honen janzkera deskribatua da “arropa” bat bezala.
30Haatik, papel hauek ez dira uste izaten genukeen bezain finkoak. “Harza eta nechca ttipia” (Minaberri, 2018) ipuinean, Mayi neska ttipiaren istoria kontatua da, 17 bertsoz osaturiko kantu itxurako ipuinean. Pertsonaia nagusia lehen lerroan aurkeztua zaigu. Mayi deitzen da, euskal izenetan ohikoa dena, baina Jainkosaren gisara idatzia. Adjektiboak honen mendretasuna eta soiltasuna azpimarratzen du “ttipia”. “ Xarea harturik” oihanerat abiatzen da neska, “Txanogorritxu” baten gisa, beraz. Hau oihanean galtzen da, bakarrik zebilelarik. Galdua zebilela, etxe aitzin bat aurkitzen du: “Da arribatu azkenean/ Mayi etch’aintzin batean” (4.bertsoa). Antropomorfismoa plantan ezartzen du hasieratik Minaberrik (2018). Oihan batean, etxe eraiki bat aurkitzen du Mayik, jendeen mundukoa. Ondoko bertsoan etxe barnea ezagutuko du irakurleak: “kadera” bat bada, “barnetto” ttipitzaile afektiboarekin izendatua. Etxeak ez du beldurrik sortzen. Mayiren barne pentsamenduen berri ematen du narratzaileak, zeharkako estiloaren bitartez: “nor othe da bizi etcholan?”. Ondoko erriman, irakurleak jakiten du hartz bat dela lekuko biztanlea. Baina hartz hau, etxe ttipittoan bizi izateaz gain, hartz beldurgarriaren iruditik urrun da: “ “A! A!” boza lodituz zion/ Hemen beharko dun egon!” (6.bertsoa). Minaberrik, hartz batentzat, guziz lekuz kanpo litezkeen atributuak sartzen ditu kondairan. Alde batetik, hartza mintzo da, bertzetik, beldurrarazteko gisan, boza “loditu” beharra du. Ez du beraz, berezko orrorik. Are gehiago, antzerkian ari litekeen jende baten gisa, papel beldurgarri bat du segitu behar, horretarako baliabideak bilatuz (hemen ahotsaren zakartzea). Haatik, ez higitzeko debekua ondotik dator. Mayiren bahitze denbora, etxekandere papel bat segituz iraganen da. “(…) Atxik eni ontsa etxea,/Presta afari bat ona/Zeren izanen nun gosea.” (7 bertsoa). Emazte bahituaren topikoa segitua da kantuan. Aldi honetan, neska bahituak, esparru pribatuko zaintza lanak burutu beharko ditu: etxea garbiki atxiki, afaria prestatu, hartz/gizon/senarra zaindu. Haatik, egoera horretatik, Mayik bere abileziari esker ihes egitea lortzen du eta berriz etxera itzultzea. Protagonista aktiboa da eta bere istorioa eskutan hartzen du. Ipuinaren irtenbide dramatikoa desbideratzen du Minaberrik, neska haur bihurraraziz eta hartz malestruka haizaraziz: “Hartza oihanerat kalupan/Gibelerat zauku joan.” (16.bertsoa). Kantu honetan, gizon eta emazteen arteko rol banaketa tradizional bat segitzen du Minaberrik (Minaberri, 2018). Haatik, neska protagonista aktibo gisa erakusten du, bere egoeraren gainean behako luzido eta kontzientea duena. Honek dio bere egoerari irtenbidea atzematen eta bere burua salbarazten.
31Marijane Minaberriren aberetegiaren bertze ezaugarri bat izan daiteke, naturaren arteko loturen plantan ezartzea. Bi gaiak ardura elkarri lotuak dira, animaleak, natura eta jendea denak bat balira bezala. Horren frogatzeko, bi ipuin azter daitezke. Lehenean, “Oreinaren emaitea” (Minaberri, 1963) ipuinean, oihanean edo “erdi kanpoetan”, Peio eta bere amatxik daramaten bizi xumea deskribatzen du. Peio etxearen berotzeko doia egurren bila joana zelarik, galtzen da oihanean. Gauak harrapatzen du eta toki ezagunak arrotz egiten zaizkio. Harpe batean erabakitzen du gaua pasatzea, bildu adarrekin su bat piztu ondoan. Inguruetan zebilan oreinak, Peioren trantzea ikusirik, lagundu nahi du, baina harpera ez daiteke sar. Ezin pasatuz ari dela, adarrak erorrarazten ditu eta hauek sura erortzen dira. Ustegabeko emaitza hori dela, muttikoa salbatzen da eta etxera itzul daiteke biharamunean, gaua oreinaren adarrek hazi sutondoan iraganik. Ipuina irakaspen iduriko batekin bururatzen da: “Nik uste dut geroztik hunat dituztela, urte guziez, otsailean, oreinek adarrak galtzen.” Irakurleak ipuinaren irakurketa berri bat egin dezake beraz. Hau parabola gisako kondaira bat zen beraz, oreinen adar galtzearen esplikatzeko. Haurrak, datu zientifikoak ere izanen ditu adarren galtzearen inguruan. Hau “otsailean” iragaten da beraz. Ipuin honen helburua ez da beraz egia zientifikoaren transmititzea. Alta ez daiteke erran helburu didaktikorik ere ez duela Minaberriren ipuinak. Baina irakurketaren bitartez lortzen den jakitatea, naturarekiko konplizitate eta xamurtasun sendimendu batean datzala erran genezake.
32“Mari Gorri” ipuinean berriz, Bazko bezperan, Mari Gorri lanpetua dabil (Minaberri, 1961). Lapinak, honen egin-behar guzietaz oroitarazteko, ttitta bat tindatuko dio bizkarrean. Ipuinaren bukaeran, morala gisa, Mari-gorriren arropa bereziaren jatorria azaldua zaio berriro irakurleari. Natura eta abereak, konplize bihurtarazten dizkio irakurleari, mundu lasai eta gixako bat sortuz. Halaber, “Lertsunak” kantua ere, izadia, animale eta jendakiaren arteko harremanean kokatzen ahal da (Minaberri, 1965). Xori migratzailearen joan etorria, “supazter berotik” segituz, narratzaileak neguaren mezularik edo ekarle bihurtzen ditu xoriak.
33Marijane Minaberriren abereekilako kontakizunak hizkuntzarekiko hainbat joko eta sorkuntzaren esparru bihurtzen dira. Euskararen ikasketa prozesuan, motibapenaren areagotzeko molde gisa planteatua da, Jose Maria Sanchez Carrion, “Txepetx” soziolinguistak moldatu ikaslearen motibapen eskema jarraikiz (Sanchez Carrion, 1990). Jolasaren aspektu honek ere Minaberriren obraren birsortze prozesua erakusten du, irakurlea berari hitzekin jolasteko gutizia pitzaraziz. Hizkuntzarekiko jolas hauetariko batzuk ditugu hemen altxatuko.
34Lehena, animalien hizkuntzaren mimetisean datzala erraten ahalko genuke. “Norat zoaz xerri kuttin?” kantuan, “kurrin-kurrin” onomatopeiak, bai eta dardarkari eta bustiduren aliterazioak xamurtasuna eta irria eragin ditzakete kantua ahozkatzen dutenengan. Minaberrik euskararen hitz eta izenekin jolastea hainbat musikalitate efetutan aurki daitezke. Halaber, “Altxalilien erregea” ipuinean, horrelako agintea jasotzen du har batek: “Har herresta, habil hemendik” (Minaberri, 1963). Hasperenduren errepikapenak bitxoaren izenari erreferentzia egiten diote, bai eta honen ibiltzeko moldeari ere. Errepikapenek berriz, irria sorrarazten diote irakurle edo entzuleari. Minaberriren hizkuntzan, erritmoaren garrantzia aurki daiteke erran-molde trinko eta eraginkorren sorreran. Horren adibidea izan daiteke erran-molde lexikalizatua “gatua bezain gormanta” (Minaberri, 1963: “Eñaut eta sagutxo”).
35Horri loturik, izadiaren pertsonifikazioek, bizitasuna ematen diete deskribapenei bai eta hitzei berei ere: “[loreak]beren hosto ximurtuak lisaturik (…) jarriak ziren jadanik (…)”. “Altxalilien erregea” ipuinean, loratze prozesua kontzientea litekeela sinetsarazten dio irakurleari Minaberrik, “lisatu” aditzaren erabilerari esker (Minaberri, 2018).
36Idazte lanaren ondoan, Marijane Minaberrik euskararen gramatika lan bat eraman zuen. Baxe-nafartar-lapurteraren lanketa eta transmisioa bere idatzietan ere aurki daitekeela aitzina genezake. Lehenik abere eta botanikako hainbat izenen erabilera azpimarratzen ahalko genuke: “altxaliliak”, “marigorri”. Esapideekiko jolasteko plazera aipatzen ahal dugu: “haurra bere hartarik ez zen kantitu” (Minaberri, 1963). Aditz trinkoen erabilera izan liteke Marijane Minaberriren idazkeraren bertze ezaugarri bat. “Norat zoaz xerri Kuttin?” kantua izenburutik beretik horren adibidea izan daiteke (Minaberri, 1965).
37Erdi-Aroko aberetegi ikonografiko eta deskriptiboen tradizioa, Euskal aberetegiaren eta Marijane Minaberriren obraren azterketarako tresna gisa erabili dugu. Analisiarako kategoria izateaz gain, aberetegiaren funtzio pedagogikoa emankorra izan daiteke. Hizkuntza eta honen bitartez bizi den kultura baten ezagutza proposa dezake aberetegiak. Bertzalde, idazle baten ezagutza ahalbidetzen du testuartekotasuna (Kristeva, 1969) landuz eta hizkuntzarekiko motibapena areagotuz (Txepetx, 1990). Horrez gain, ikerketa zabalago batean (Etcheverry, 2019), erakutsi genuen norbanakoaren edo talde aberetegi baten eraikitzeak, ikasleari bere buruaren garapenerako eta talde batean bere lekuaren lantzeko baliabide interesgarria izan daitekeela. Abereak eta aberetegiak haurrentzat egokiak diren gisan, helduoi ere hainbat ekarpen badizkigute egiteko, hauei begiratzeko indarra eginez geroz.
Flux RSS
