• 2 Antwerpen, FA-SA, CBG, Zorginstellingen, 2425#1: Briefwisseling [kopie van het testament van Jan Va (...)
• 3 Querido 1960, p. 8-15; Formesyn en Bruynseraede 1993, p. 6-9.

1Tijdens het ancien régime richtte liefdadigheid zich onder meer op de zorg voor ouderen. Om deze bevolkingsgroep ondersteuning te bieden, werden godshuizen gesticht. Een godshuis was een gesloten liefdadigheidsinstelling voor eerbare zorgbehoevende bejaarden in een doorgaans stedelijke omgeving: ‘Er mag in het godshuis niemand worden opgenomen, dan eerbare Christene lieden, van goeden naam en faam, die als zij gezond zijn, dagelijks eene mis hooren.’2 De zorgbehoevende verbleef er permanent, genoot er van een pensioen en verzorging bij ziekte, en kreeg er een begrafenis. Een godshuis herbergde een zelfstandig functionerende gemeenschap, sociaal en financieel gecontroleerd door private stichters of ambachten. Een beheerder werd aangesteld door de stichter zelf of door de stedelijke overheid.3

• 4 Architect en erfgoedzorger Lode De Barsée zette zich jarenlang in voor een wetenschappelijk onderbo (...)

3De kleine godshuizen kregen in de loop van hun bestaan geheel of gedeeltelijk wettelijke bescherming. Dat gebeurde vanwege het algemeen belang op basis van historische, artistieke, architecturale of oudheidkundige waarden. Na de oprichting van de Antwerpse dienst voor monumentenzorg onder de bezielende impuls van architect Lode De Barsée (1914-1990) kwam de bescherming van de diverse godshuizen geleidelijk tot stand.4

• 5 De inventaris van het cultuurbezit in België onder leiding van Van Aerschot-Van Haeverbeeck is uitg (...)

4In Antwerpen heeft de stedelijke dienst Monumentenzorg bevoegdheid voor het niet-beschermd erfgoed. Het Agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid beheert het beschermde patrimonium. Bij ingrepen aan erfgoed moeten deze instanties de vergunningsaanvragen beoordelen. De beschermingsbesluiten van de jaren 1970 en 1980 zijn echter summier opgesteld. De dossiers beperken zich tot de kadastrale gegevens, een percelenplan, foto’s van het exterieur en een uittreksel uit de inventaris Bouwen door de eeuwen heen.5

• 6 Liefdadig Antwerpen, 1955, p. 7-8; Lis en Soly 1986, p. 25-31; De Commer 1993, p. 18.

6De oudste liefdadigheidsinstelling in Antwerpen dateert uit het midden van de dertiende eeuw. Daarna kwamen aanvullende initiatieven die zich toelegden op armenzorg. Voor de oprichting werden de bestaande parochiale structuren aangewend. De clerus en de rijkste burgers stonden in voor de organisatie en de financiering. Met het oog op sociale vrede kwam er maatschappelijke controle van behoeftigen en werklozen. De liefdadigheidsinstellingen beletten de verpaupering van klassegenoten en leden van hetzelfde ambacht in tijden van economische malaise.6

• 7 Liefdadig Antwerpen, 1955, p. 7-8.

7De oudste van die liefdadigheidsinstellingen was de Tafel van de Heilige Geest, opgericht in 1249 op burgerlijk initiatief en gevestigd binnen de parochie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk. Nadien ontstonden andere Heilige Geesttafels: de Tafel van Sint-Walburgis (1301), de Tafel van Sint-Joris (1304), de Tafel van SintJacobs (1475) en de Tafel van Sint-Andries (1529). De Tafels werden beheerd door leken: de heiliggeestmeesters. Ze hielden bedelingen, maar die gebeurden selectief. Slechts aan bepaalde categorieën van armen werd bijstand verleend. Zo kwamen enkel eerzame, behoeftige leden van de parochie in aanmerking.7

• 8 Aalmoezenier is in oorsprong een kerkelijke functie, gericht op de zorg van zieken en behoeftigen: (...)

8De Armenkamer of de Kamer der Huisarmen, beheerd door aalmoezeniers, werd in 1458 met toelating van de stadsmagistraat opgericht als liefdadig orgaan dat onafhankelijk van de Heilige Geesttafels functioneerde. De aalmoezeniers haalden geld op en hielden huisbezoeken bij de armen. Ze deelden geld, brandstof, kledij en voedsel uit ten behoeve van vondelingen en armen die geen steun van de Heilige Geesttafels genoten.8

• 9 Verbeke 2018, p. 68-69.
• 10 Auteurs als De Lattin, De Commer, Mertens en Torfs beschouwen de Infirmerie van het Klapdorp uit de (...)

9Naast de Heilige Geesttafels en de Armenkamer speelden particulieren uit de brede lagen van de burgerij een cruciale rol binnen de armenzorg, vooral wat de oprichting van stichtingen en financiële donaties betreft.9 In Antwerpen werden in de veertiende eeuw de eerste volwaardige godshuizen gesticht door particulieren en ambachten.10 Pas in de zestiende en de zeventiende eeuw nam het aantal stichtingen voor ouderen aanzienlijk toe [afb. 1].

• 11 Verbeke 2018, p. 64-65 en 69.

10In de zestiende eeuw verstrengde Antwerpen de controle op sociale onrust en bedelarij door middel van regels en ordehandhaving. Het stadsbestuur streefde daarbij naar inspraak in het beheer van particulier opgerichte instellingen.11

• 12 De Commer 1993, p. 22 en 27.
• 13 Verhelst 1995, p. 4.
• 14 Dries 1930, p. 238; Pais-Minne 1975, p. 182; De Commer 1993, p. 22.
• 15 Blondé et al. 2011, p. 288.

11In 1540 werd armenzorg onderworpen aan de eerste centralisatiemaatregelen. De goederen van liefdadige instellingen zoals de Tafels en de godshuizen werden overgedragen aan de aalmoezeniers van de Armenkamer en een gecoördineerd en selectief systeem van algemene bedeling zag het licht.12 Alle middelen van de armenzorg kwamen zo terecht in een gemeenschappelijke kas, de ‘gemene beurs’.13 De instellingen zelf verzetten zich tegen die centralisatiemaatregel. In 1557 waren enkele godshuizen en Heilige Geesttafels nog steeds niet bij de gemene beurs aangesloten.14 Hoewel de Heilig Geesttafels hun geld in de centrale boekhouding zagen verdwijnen, bleven de kerk en de parochie een sleutelrol in de armenzorg vervullen.15

• 16 Liefdadig Antwerpen, 1955, p. 10-11; Blondé et al. 2011, p. 294.

12De tweede grote hervorming van de Antwerpse armenzorg kwam er in 1779. De Armenkamer werd omgevormd tot de Nieuwe Bestiering van den Algemeynen Armen. Commissarissen namen de taken van de aalmoezeniers over. De clerus bleef wel deel uitmaken van het armenbestuur.16

• 17 Vondelingenhuis en Zinnelooshuis in de Sint-Rochusstraat, Meisjesweeshuis in de Lange Gasthuisstraa (...)
• 18 Philippen 1941, p. 5-6; De Commer 1993, p. 44-45.

13Vanaf de zestiende eeuw werd een onderscheid gemaakt tussen kleine en grote godshuizen. De grote godshuizen waren het Zinnelooshuis voor zwakzinnigen (Dulhuis), het Meisjesweeshuis (Maagdenhuis), het Jongensweeshuis (Knechtjeshuis) en het Vondelingenhuis.17 De kleine godshuizen, gericht op armen- en bejaardenzorg, namen in de loop van het ancien régime toe tot minstens tweeënveertig entiteiten. In de praktijk bleef de term godshuis voorbehouden voor deze tweede categorie.18

• 19 De Commer 1993, p. 23 en 45; Verhelst 1995, p. 7; Verbeke 2018, p. 72.

14De kleine godshuizen werden gesticht door rijke burgers en ambachten. Particulieren legateerden hun erfenis bij testament. Het eigen zielenheil en het prestige van hun familie waren de belangrijkste beweegredenen. Hoewel deze liefdadigheidsinstellingen tot doel hadden arme bejaarden op te vangen, blijken armoede en leeftijd niet altijd selectiecriteria geweest te zijn voor opname in een godshuis. Godshuizen stonden immers niet open voor de totaal berooiden, aangezien intredegeld kon worden opgelegd. Na het overlijden van een inwoner gingen de persoonlijke bezittingen naar het godshuis.19

• 20 Antwerpen, FA-SA, Archief van de schepenbank, Schepenregisters (14901549), SR#103, fol. 94r-94v; An (...)
• 21 Mertens en Torfs opperen dat het schoenmakersambacht een godshuis had in de Venusstraat. Een kaart (...)

15Ambachten richtten godshuizen op voor de opvang van oude, verarmde leden. In Antwerpen bleef dit fenomeen beperkt tot initiatieven van vijf corporaties: de bontwerkers (Wolstraat), de huidenvetters en de schoenmakers (Huidevettersstraat), de schippers (Lange Schipperskapelstraat), de kleinhandelaars of ‘meerseniers’ (Lange Nieuwstraat) en de smeden (Paardenmarkt).20 Ambachten stelden een armenbus ter beschikking voor hun leden bij wijze van sociale zekerheid.21

• 22 Het is zeer waarschijnlijk dat er in Antwerpen veel meer dan die tweeënveertig getelde godshuizen b (...)

16Niet minder dan tweeënveertig kleine godshuizen lagen verspreid over de hele stad. Bepaalde wijken kenden een vrij hoge concentratie, zoals de zone Paardenmarkt-Klapdorp met de Falconrui, de schippersbuurt bij de Oudemansstraat, de Korte en de Lange Nieuwstraat en in de omgeving PrinsstraatOssenmarkt.22 De beschikbaarheid van voldoende ruimte was de belangrijkste vereiste voor de vestiging van een godshuis. In het dichtbebouwde oude centrum was ruimte schaars, maar in de laatmiddeleeuwse periferie waren grotere percelen voorhanden. De inplanting van de godshuizen binnen de stad vond eerder willekeurig plaats en was niet afhankelijk van stedelijke referentiepunten zoals stadspoorten, waterwegen, handelsroutes en kerkelijke instellingen.

• 23 Asaert 1978, p. 54-55.
• 24 Verbeke 2018, p. 69.

17De keuze van de plaats voor de stichting blijkt verschillend voor godshuizen die opgericht waren door rijke particulieren en voor godshuizen gesticht door ambachten. Die laatste werden vanzelfsprekend gevestigd op plaatsen waar een hoge concentratie ambachtslieden een activiteit uitbouwden. Zo bevond het godshuis van de huidenvetters en de schoenmakers zich in de wijk van de huidenvetterijen bij de Huidevettersstraat en de Lange Gasthuisstraat. Het godshuis van de smeden stond in de Toog aan de Paardenmarkt, waar de paarden werden getoogd of getoond en verkocht. En de schippers hadden hun godshuis vlak bij de Schelde in het noorden van de stad.23 Particuliere stichters daarentegen legden de plaats van een godshuis meestal vast in hun testament, al konden ook de erfgenamen of de testamentuitvoerders de locatie bepalen. Een godshuis werd gebouwd op de grond van de stichter. Soms stelde hij een bestaand gebouw of zelfs zijn eigen woning ter beschikking.24

• 25 Geudens 1898, p. 161 en 164; De Lattin 1940-1955, dl. 2, p. 185 en dl. 6, p. 65; Philippen 1941, p. (...)
• 26 De Lattin 1940-1955, dl. 2, p. 9-13 en dl. 6, p. 69.

18Slechts uitzonderlijk ging het beheer van een godshuis uit van de particuliere stichter zelf, omdat een stichting dikwijls pas gebeurde na diens overlijden. De stichter duidde daarom personen aan die voor het beheer konden instaan. Tot de eerste helft van de zestiende eeuw was het vaak familie die het beheer voerde, zoals bij de godshuizen Sint-Anna, Sint-Barbara en Almaras. Vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw werd dat beheer in de meeste gevallen overgedragen aan de aalmoezeniers van de Armenkamer. Het dagelijks bestuur werd evenwel toevertrouwd aan de meester of meesteres, ook vader of moeder genoemd, die deel uitmaakte van de gemeenschap. Een dienstmeid of knecht stond in voor het onderhoud. Een godshuis kon beschikken over een kapelaan, die de eredienst verzorgde en die binnen het godshuis soms een eigen woning had.25 De ambachten waren tot het einde van de achttiende eeuw zelf verantwoordelijk voor het beheer van hun godshuizen.26

• 27 Potagie was een pap van erwten en bonen: Van Calster 1992, p. 20-21, 33 en 43, 52-54; Verbeke 2018, (...)

19De stichter nam de huisregels op in zijn testament. Elk godshuis beschikte over eigen voorschriften, die mogelijke nieuwe beheerders in ere hielden. Terugkerende regels luidden als volgt: inwoner van Antwerpen zijn, niet zelf kunnen instaan voor eigen onderhoud, afstand doen van eigen bezit, vrij van schulden zijn, goed gedrag en zeden vertonen, in behoorlijke gezondheid verkeren en religieuze verplichtingen naleven. Van de bewoners kon worden verwacht dat ze elkaar verzorgden en hielpen bij dagelijkse taken. De bedelingen die waren vastgelegd in de statuten bestonden hoofdzakelijk uit geld, brood en brandstof, aangevuld met bier en potagie.27

• 28 De officiële naam voor de binnenplaats achter de Sint-Niklaaskapel van het SintNiklaasgodshuis in d (...)

20Alleenstaande volwassen vrouwen waren sociaal en economisch kwetsbaarder dan zij die gehuwd waren en kwamen dus gemakkelijker in de kleine godshuizen terecht. Ambachtsgodshuizen waren enkel voor de behoeftige leden en hun families bestemd. Het godshuis Sint-Niklaas aan de Sint-Nicolaasplaats en het godshuis van de bontwerkers vingen gezinnen op. In de loop van de tijd kon het profiel en het aantal bewoners veranderen. Godshuis Almaras was oorspronkelijk opgericht voor vrouwen, maar vanaf de heropbouw in 1838 bood het opvang aan echtparen.28

• 29 De stal van godshuis Van der Biest werd in 1913 verbouwd tot twee woningen voor bejaarden: Antwerpe (...)

21Kleine godshuizen werden gewoonlijk gekenmerkt door hun beperkte middelen en bleven dikwijls afhankelijk van schenkingen van een of meer weldoeners. Uitzonderlijk konden godshuizen eigen inkomsten genereren. Het Sint-Annagodshuis haalde opbrengst uit de huur van een woning die naast de kapel in de Korte Nieuwstraat gelegen was. Godshuis Van der Biest verhuurde een stal gelegen aan de straatzijde, naast de toegangspoort [afb. 2]. De huizen rond de SintNicolaasplaats werden verhuurd aan kleine zelfstandigen. Sint-Barbara verhuurde een huisje dat grensde aan de eigendom van een particulier, die het gebruikte als werkhuis totdat het werd omgebouwd tot wasplaats.29

• 30 Liefdadig Antwerpen, 1955, p. 10-13; Vercauteren 2001, p. 3-4.
• 31 Verhelst 1995, p. 15. Sinds 2009 heeft Antwerpen naast het OCMW ook het zelfstandig publiekrechteli (...)

22Tijdens het Franse bewind (1792-1815) onderging de armenzorg ingrijpende wijzigingen. Er werden nieuwe instanties opgericht die ressorteerden onder het stadsbestuur. Het Bureel van Weldadigheid verstrekte bijstand aan armen die zelfstandig woonden en regelde begrafenissen. De Commissie der Burgerlijke Godshuizen stond in voor het beheer van de grote en de kleine godshuizen. Ze was belast met de opvang van de behoeftigen. Omdat de kleine godshuizen de meest verarmde ouderen weigerden, moest de Commissie op zoek naar een andere oplossing. De stedelijke administratie zocht heil in het plaatsen van deze bejaarden bij kostgezinnen op het platteland.30 Het Bureel van Weldadigheid en de Commissie der Burgerlijke Godshuizen bleven bestaan tot 1925. Nadien werden deze overheidsinstanties overgedragen aan de Commissie van de Openbare Onderstand (COO), het huidige Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW).31

• 32 De heropbouw van godshuis Almaras startte in 1838 en verliep in fasen. Elke vleugel is daardoor in (...)

24Hoewel Antwerpen tijdens de zestiende en de zeventiende eeuw de hoogste toename van godshuizen kende, zijn de meeste van de overgebleven godshuizen gesticht gedurende de vijftiende eeuw. Van de elf resterende kleine godshuizen zijn er echter zeven deels of volledig heropgebouwd in de negentiende eeuw: de godshuizen SintAnna, Almaras, Van Nispen, Sint-Niklaas, Van der Biest, Crauwelenhof en Onze-Lieve-Vrouw [afb. 4].32

• 33 De huizen aan de oneven kant van de Falconrui kregen in 2015 een nieuwe nummering: Falconrui 51 voo (...)

25De verspreidingskaart toont de geografische situering van de kleine godshuizen die bewaard bleven [afb. 5]. Tijdens het ancien régime was de stad verdeeld in wijken of secties. De elf liefdadigheidsinstellingen bevonden zich in vier verschillende wijken.33

• 34 Mertens en Torfs 1845-1853, dl. 4, p. 244; Geudens 1898, p. 30; De Lattin 1940-1955, dl. 5, p. 36; (...)
• 35 Antwerpen, FA-SA, Archief van de schepenbank, Wijkboeken, Officiële wijkboeken tweede reeks (1670-1 (...)
• 36 Nadien werd deze naam veranderd in ‘Mazengang’ of ‘Maesganck’. Dat leidt tot verwarring, aangezien (...)
• 37 Antwerpen, FA-SA, Archief van de schepenbank, Schepenregisters (1600-1645), SR#593, fol. 496r-496v (...)

27Het godshuis Mazengang en Van Nispen in de Korte Ridderstraat betreft twee samengevoegde instellingen. Om duidelijk te maken dat het om twee stichtingen ging, werden de godshuizen gescheiden door een tussenmuur met deur, hoewel ze op dat moment één bouwkundig geheel vormden. De beide godshuizen kenden nadien een eigen evolutie, zowel op het vlak van bouwgeschiedenis als wat de interne werking betreft. Daarom wordt er in deze studie ook naar de twee godshuizen apart verwezen. Deze bijzondere ontstaansgeschiedenis verdient enige duiding. Het godshuis Mazengang is vernoemd naar de plaats waar het zich oorspronkelijk bevond, namelijk in de Jan Maesgang. Die gang was gesitueerd in de Keizerstraat, tussen de nummers 67 en 69.34 Het godshuis bleef hier bestaan tot 1779, toen het werd overgebracht naar de Korte Ridderstraat, in de gang waar het vandaag nog bestaat.35 Het godshuis Van Nispen werd gesticht op 29 november 1625 door Balthazar van Nispen voor twaalf oude mannen, die dagelijks zakgeld kregen en gratis onderdak. De stichter was een van de rijkste burgers van Antwerpen en had nauwe contacten met de familie Rubens. Hij overleed kort na de stichting, in het begin van het jaar 1626. Na zijn dood kochten de testamentuitvoerders, Peter Paul Rubens en Arnold Lunden, de gronden van Jan van der Ast voor het op te richten godshuis. Ze verwierven het huis De Witte Zwaan en de zeventien achterliggende huisjes. Die huisjes waren toegankelijk via een steegje dat Zwanengang heette – alle woningen waren vernoemd naar vogelsoorten.36 De testamentuitvoerders stelden zich borg voor de rechten van de stichting. Rubens stierf in 1640, waarna het godshuis uiteindelijk enkel in het beheer kwam van de familie Van Nispen. In 1643 bracht de neef van Balthazar, Maximiliaan van Nispen, het godshuis onder het beheer van de Armenkamer. Toen het godshuis Mazengang in 1779 naar de Korte Ridderstraat verhuisde, gebruikte men vier huizen die deel uitmaakten van het godshuis Van Nispen. Vandaag staan er in deze gang slechts drie huisjes. Na de heropbouw van het godshuis Van Nispen in 1844 bood het plaats voor achttien vrouwen [afb. 6].37

• 38 Antwerpen, RA, Archief van de Sint-Jacobskerk, Kerkresoluties en rubrieken van kerkmeesters (1677-1 (...)
• 39 De Zoete-Naam-Jezuskapel, gebouwd door Peter Tac in 1494, schonk haar naam aan de straat die voordi (...)
• 40 Antwerpen, RA, Archief van de Sint-Jacobskerk, Documenten betreffende verkopen en kopen van huizen, (...)
• 41 Antwerpen, FA-SA, Archief van de schepenbank, Wijkboeken, Ketgen (voor 1614), PK#2264, fol. 537r-53 (...)
• 42 Antwerpen, RA, Archief van de Sint-Jacobskerk, Kerkrekeningen (1635-1653), 4823, fol. 2v-3r; Antwer (...)
• 43 Goovaerts en Schepens 1981, p. 126.
• 44 De naam ‘De Vijf Ringen’ wordt in de literatuur en de beschermingsdossiers gebruikt voor de huisjes (...)
• 45 Antwerpen, RA, Archief van de Sint-Jacobskerk, Documenten betreffende verkopen en kopen van huizen, (...)
• 46 Antwerpen, RA, Archief van de Sint-Jacobskerk, Kerkresoluties en rubrieken van kerkmeesters (1677-1 (...)
• 47 Antwerpen, RA, Archief van de Sint-Jacobskerk, Kerkrekeningen (1766-1783), 4831, fol. 139r.
• 48 Antwerpen, FA-SA, Verzamelingen, Topografisch-historische atlas, 12#4263.
• 49 Antwerpen, FA-SA, Bouwdossiers, 1880#85: Sint-Jacobstraat 15-17 (1880).
• 50 Antwerpen, FA-SA, Bouwdossiers, 18#7665: Sint-Jacobstraat 11 (1937).

28Een ander godshuis dat verhuisde, is dat van de kerkfabriek van Sint-Jacobs in de Sint-Jacobstraat. In 1496 stichtte Andries de Pape een godshuis voor negen arme vrouwen aan de westzijde van de Jezusstraat.38 Dat godshuis heeft meerdere weldoeners gekend. In 1506 schonk Paulus van Liere een rente en in 1513 gaf Willem van Liere een cijns voor het godshuis bij de Jezuskapel.39 In 1604 deed het kerkbestuur van SintJacobs die negen huisjes van de hand. Vier van de negen huisjes werden verkocht aan het klooster van de victorinnen, ook wel de ‘nonnen van Sint-Margrietendaal’ genoemd. In ruil voor de vijf overblijvende huisjes gaven de victorinnen vijf andere, die ook in de Jezusstraat stonden. De stichting verhuisde een eerste maal, namelijk naar de overkant van dezelfde straat. De vrouwen die in de vier verkochte huisjes woonden, moesten daar blijven tot hun overlijden of tot wanneer er een plaats vrijkwam in de nieuw verkregen huisjes van de Sint-Jacobskerk.40 In de wijkboeken duikt rond 1614 voor het eerst de naam van godshuis ‘De Vijf Ringen’ en van de ‘Vijfringengang’ op, gelegen aan de oostzijde van de Jezusstraat.41 Op die locatie is het godshuis ook terug te vinden op de kaart van 1610 (zie afb. 1). In 1639 moest de Sint-Jacobskerk voor de bouw van een nieuw koor wegens geldnood opnieuw een aantal van zijn bezittingen van de hand doen. Het godshuis in de Jezusstraat werd verkocht aan de victorinnen. De bewoonsters van het godshuis verhuisden naar de huisjes onder de toren van de Sint-Jacobskerk.42 De stichting verhuisde dus een tweede maal, maar de naam ‘De Vijf Ringen’ bleef verbonden met de gelijknamige gang in de Jezusstraat.43 Dat is ook de reden dat het archief van de Sint-Jacobskerk nooit spreekt over het Vijfringengodshuis voor de huisjes in de SintJacobstraat. De kerkmeesters gebruikten de term ‘heiliggeesthuisjes’ of de ‘armhuisjes onder de toren’.44 In 1647 diende het kerkbestuur bij de stad een verzoekschrift in om de houten daken van de huisjes te mogen herstellen.45 In haar testament, opgesteld in 1703, schonk Margareta de Meurs een jaarlijkse geldsom aan de vijf vrouwen in de Sint-Jacobstraat.46 De kaart van Jacobus Harrewijn uit 1711 toont de oorspronkelijke huisjes en de poort met toegang tot het grote zuiderkerkhof van Sint-Jacobs [afb. 7]. Uit een kerkrekening van 1769 blijkt dat de oude huisjes en het portaal onder de toren van Sint-Jacobs werden afgebroken en herbouwd. De woningen in de Sint-Jacobstraat gaven op dat moment nog steeds onderdak aan vijf arme vrouwen.47 In de achttiende eeuw werden echter zes huisjes tegen de kerk aangebouwd en geen vijf. Het gevelplan van ca. 1796-1798 geeft zes huisnummers op. De huisjes bestonden uit twee traveeën met in de ene travee een deur en in de andere een venster. De dakkapel situeerde zich telkens ter hoogte van de deuren van twee belendende huizen, zoals vandaag nog bij huisje 5-7 te zien is.48 De vervanging van een deur door een vensterraam bij huisnummer 13 is te situeren voor 1880 [afb. 8]. In dat jaar werd een bouwaanvraag ingediend voor een verandering aan het schrijnwerk.49 Een bouwdossier uit 1937 betreft het vervangen van een deur door een venster bij huisnummer 11.50 Deze ingrepen zijn nog zichtbaar bij de huisjes. De recentere vensters hebben namelijk dezelfde breedte als de deuren.

• 51 Het primitief plan kreeg die naam aangezien dat het eerste kadasterplan was. Mutatieschetsen geven (...)

29In de volgende paragrafen komen de kenmerken van de kleine godshuizen aan bod. Oude iconografische bronnen zoals kaarten en plannen van de stad Antwerpen geven een indicatie van de ligging van de godshuizen, maar vertellen weinig over hoe ze eruitzagen. In de negentiende eeuw is er meer betrouwbare iconografie voorhanden. Kadastrale gegevens op het ‘primitief plan’ van 1823-1824 en de mutatieschetsen geven een kijk op de plattegronden van de godshuizen.51 Voor sommige bestaan er bouwdossiers met opstanden en grondplannen. Toch is het vooral het ruim beschikbare fotomateriaal uit de twintigste eeuw dat het mogelijk maakt om gemeenschappelijke elementen vast te stellen.

• 52 Eberstadt 1919, p. 63.

30Kleine godshuizen zijn typologisch in te delen volgens hun bestemming en functie. De bouwtrant is puur utilitair en louter gericht op de meest elementaire voorzieningen. De kenmerkende onderdelen – seriële eenkamerwoningen, een kapel, een pomp, een bleekhof, een washuis en een gang of een poort – waren ingericht volgens de noden van de gemeenschap.52 De godshuizen waren in de eerste plaats een ruimtelijke vertaling van die basisbehoeften. Ook andere factoren bepaalden het aanzicht en de inplanting: de beschikbare ruimte in het stadsweefsel, de verkrijgbare middelen voor de bouw, de periode van de (her)opbouw en het aantal bewoners. Daardoor verschilden alle godshuizen van elkaar. Niettemin kunnen voor deze typologische groep enkele bouwkundige evoluties verondersteld worden.

• 53 Rutger Tijs deelde deze hypothese tijdens een gesprek in het kader van mijn masterverhandeling in 2 (...)

31Architect Rutger Tijs, gespecialiseerd in onroerend erfgoed, formuleerde de hypothese dat godshuiscomplexen in hun vroegste fase waarschijnlijk houten constructies waren en dat gedeeltelijk gebleven zijn tot het einde van de achttiende eeuw. De kapellen zouden daarentegen meteen in steen opgetrokken zijn en in de heersende bouwtrant.53

• 54 Daelman 2009, p. 70.

32Onderzoek heeft uitgewezen dat het versteningsproces reeds in de zestiende eeuw begon. Het verbod op houtbouw kwam er in Antwerpen op 26 november 1546. Op die manier trachtte het stadsbestuur brandgevaar te voorkomen.54 Na deze verordening werd stilaan overgegaan van hout op steen.

• 55 Antwerpen, FA-SA, Archief van de schepenbank, Wijkboeken, Ketgen (voor 1614), PK#2274, fol. 357r-37 (...)
• 56 Van Aerschot-Van Haeverbeeck 1976, p. XXXIV; Daelman 2009, p. 70.

33Waar later het godshuis Van Nispen werd gesticht, stonden oorspronkelijk zeventien houten huisjes.55 De familie Van der Ast, die op dat moment eigenaar was van de Zwanengang, ging een lening aan bij de SintMichielsabdij om de verbouwingen te bekostigen. Ze betaalde daarvoor jaarlijks de symbolische rente van één kip en één ei.56 Die verbouwing, in traditionele bak- en zandsteenstijl, bepaalde het uitzicht van het godshuis Mazengang en Van Nispen, waarvan enkel het deel van godshuis Mazengang overblijft. Het is niet onwaarschijnlijk dat het godshuis Van Nispen er, vóór de heropbouw in de negentiende eeuw, vergelijkbaar heeft uitgezien.

• 57 De Cock et al. 2019, p. 17-18.

34Dankzij een interdisciplinaire studie onder leiding van Astrud De Cock over het Sint-Annagodshuis in de Korte Nieuwstraat is bekend dat het godshuis al in de zeventiende eeuw grote verbouwingswerken onderging. In 1618-1620 werden vier oude huisjes vervangen en drie nieuwe bijgebouwd. Die woningen waren opgetrokken uit baksteen.57

• 58 M.V., Dringende instandhoudingswerken beëindigd. De Bontwerkersplaats schittert als nooit tevoren, (...)

35Bij restauratiewerken in 1987 aan de huisjes op de Bontwerkersplaats kwam er bij het afkappen van de gevels een gedenksteen tevoorschijn. Het opschrift maakt melding van een vernieuwing aan vijf huizen in 1664-1665.58 De hardstenen gedenkplaat, nog steeds in situ, wijst erop dat hier tijdens de zeventiende eeuw woningen in steen werden gebouwd.

• 59 Dit schilderij is het laatste in een reeks van vijf. Het tweede uit de reeks is gesigneerd ‘Alexand (...)

36Een aan Alexander II Casteels toegeschreven schilderij, vermoedelijk te dateren tussen 1710 en 1733, biedt een gezicht op het noorden van de Paardenmarkt, inclusief het voormalige godshuis Almaras, gesticht in 1477 [afb. 9]. Het is een uitzonderlijk vroeg iconografisch document van het Antwerpse godshuis. Factoren als de ligging van het godshuis binnen het bouwblok, tussen de Nieuwegang en de kerk van de kapucijnen, de lage en brede gevel van het gebouw en de aanwezigheid van het kruisje boven de deur wijzen erop dat dit wel degelijk om het vroegere godshuis gaat. Aan de straatzijde had het godshuis zes vensters en een rondboogdeur. Ook de muurankers, de dakvensters en de schoorstenen zijn weergegeven, onderdelen die erop wijzen dat het gebouw uit steen was opgetrokken [afb. 10].59

• 60 Het oorspronkelijke godshuis van Sint-Barbara bestond uit ‘achte cameren oft wooningen de vier daer (...)

37Al die elementen leiden tot de conclusie dat de godshuiscomplexen al vroeger dan de achttiende eeuw deels of volledig in steen opgetrokken waren. Vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw werden de houten huisjes stilaan vervangen door stenen woningen, waarvan het Sint-Barbaragodshuis, het Mazenganggodshuis en het godshuis van de bontwerkers de enige bewaarde voorbeelden zijn.60 Deze ontwikkeling vond niet bij alle kleine godshuizen tegelijk plaats, maar verliep eerder geleidelijk.

• 61 Bertels et al. 2011, p. 40-41; De Cock et al. 2019, p. 19 en 22.

38In de negentiende eeuw werden een groot aantal godshuizen vervangen door nieuwe complexen. Die moesten voldoen aan de groeiende noden, zoals individuele sanitaire voorzieningen en een grotere opvangcapaciteit. Het Franse bewind, met zijn verfraaiings plannen voor de publieke infrastructuur in Antwerpen, bracht niet alleen nieuwe inzichten met betrekking tot de volksgezondheid, maar had ook een effect op de vervanging van de godshuizen. De heropbouw en de restauraties zijn uitgevoerd volgens de toen gangbare opvattingen, wat resulteerde in de huidige verschijningsvorm. Tijdens deze periode werden de gevels onder invloed van het neoclassicisme massaal gewit. De typische witte muren en zwarte plint vonden toepassing bij de godshuizen vanaf het einde van de achttiende eeuw en zeker in de negentiende eeuw.61

• 62 Bijloos 2009, p. 92-93; de verdeling van de zolderruimten met tussenschotten gebeurde bij het Sint- (...)

39Kenmerkend voor die negentiende-eeuwse aanpassingen is de afschaffing van de eenkamerwoning. De nieuwe gebouwen bestonden uit één of twee vleugels onderverdeeld in aparte kamers, met traphal, zolder en kelder voor gemeenschappelijk gebruik. In de jaren 1920 werd dat gemeenschappelijk gebruik van de zolder en de kelder opnieuw afgestemd op de individuele gebruiker. Houten tussenschotten, mét huisnummers als eigendomsaanduiding, zorgden voor een private indeling, waarbij de ontwikkeling van het godshuis Almaras als voorbeeld kan aangehaald worden.62

• 63 FODF, AAPD-OW, Centrum Antwerpen, Antwerpen, afd. 2, Mutatieschetsen, 1904, nr. 108, perceelnr. 225 (...)

42De godshuizen Van der Biest, Onze-Lieve-Vrouw, Sint-Anna en Sint-Niklaas waren vanaf de straat enkel te herkennen aan hun kapel. De bak- en zandstenen kapel van het godshuis Van der Biest valt op door haar laatgotische vensters en speklagen. In de bakstenen langsgevel van de Schoenmakerskapel van het OnzeLieve-Vrouwgodshuis trekken natuurstenen elementen de aandacht: de plint, de geprofileerde omlijsting van de (naar rechts verplaatste) korfboogdeur, de bekroning met spitsboognis en de oculus met Onze-LieveVrouwbeeld. Het leien zadeldak draagt een dakruiter en heeft een getrapt standvenster in de travee waaronder de toegangsdeur oorspronkelijk stond. Bij de kapellen van Sint-Niklaas en Sint-Anna werd voor de straatgevel gekozen voor een parement in witte zandsteen. Tegen de voorgevel van de Sint-Annakapel kwam een barokke poortomlijsting van blauwe hardsteen, met oorspronkelijk een beeld in de bekronende nis. De Sint-Niklaaskapel kreeg zelfs een identificeerbare vormgeving dankzij de gebeeldhouwde fries, waarin bladranken repetitief afwisselen met het motief van de weegschaal, het embleem van het ambacht van de meerseniers. Het godshuis zelf lag achteraan op de Sint-Nicolaasplaats. Vanaf het begin van de twintigste eeuw was die afgesloten met een blinde muur (zie verder) [afb. 11].63 Het Sint-Niklaasgodshuis had een eigen binnenkoer met bleekhof.

• 64 Mertens en Torfs maken melding van een kalkschuur bij de Kalkbrug aan de huidige Sint-Paulusplaats. (...)

45Crauwelenhof bevond zich aanvankelijk in een gang, maar tijdens de jaren 1970 en 1980 waren de omliggende woningen verdwenen. Daardoor was het complex duidelijk zichtbaar vanaf de Sint-Paulusplaats. Later ging het godshuis weer op in een steegje. Net als het godshuis Almaras heeft het een blinde muur tussen straat en binnenplaats. De twee vleugels vormen een hoek. Het parement heeft decoratieve elementen van zwarte baksteen rond de raam- en deuropeningen. Bovendien zou dit godshuis een restant van een voormalige boerderij uit de zeventiende eeuw bevatten. Dat gegeven heeft ertoe bijgedragen dat het in 1985 als geheel werd beschermd. Andere bronnen zeggen dat het gaat om een overblijfsel van het oorspronkelijke godshuis [afb. 13].64

• 65 Het eerste gebouwtje met huisnummer 15 heeft een lijstgevel en kleine hooggeplaatste raamopeningen (...)

46In tegenstelling tot de andere godshuizen liggen de heiliggeesthuisjes in de Sint-Jacobstraat niet in een gang of achter een afsluitmuur. De huisjes staan aan de straatzijde en tegen het westportaal van de Sint-Jacobskerk. Ondanks hun kleine omvang springen deze woningen dus zeker in het oog. Een poort leidt naar een binnenplaats met woningen 15, 15/1, 15/2 en 15/3, die tegen het middenschip van de kerk waren aangebouwd, grenzend aan het grote zuiderkerkhof. De achttiende-eeuwse huisjes 5 tot 13 bestaan uit bepleisterde en beschilderde lijstgevels van twee traveeën en één bouwlaag onder een doorlopend leien lessenaarsdak met dakkapellen onder driehoekig fronton. De muur aan de binnenplaats heeft een achttiende-eeuwse rondboogpoort in een geblokte hardstenen omlijsting met een sluitsteen, imposten en diamantkopversieringen [afb. 14-15].65 Waarschijnlijk konden de bewoonsters op de nabijgelegen binnenplaatsen naast de SintJacobskerk gebruikmaken van een pomp en sanitair. Daarvan is echter geen vermelding teruggevonden in de archiefbronnen.

• 66 Philippen 1941, p. 6-7.

47De woningen waren gegroepeerd rondom een grasplein, dat dienstdeed als bleekhof, met een houten afsluiting om het wasgoed op te hangen. Het bleekhof was omgeven door een gekasseide weg.66 De godshuizen Van der Biest, Lantschot, Sint-Barbara en Almaras hebben nog steeds een grasveld [afb. 16].

• 67 De pomp van Sint-Barbara bleef bewaard, maar werd verplaatst naar een ruimte achter de noordelijke (...)
• 68 De kapel van het Sint-Barbaragodshuis heeft rond 1900 een tijd dienstgedaan als wasplaats: Antwerpe (...)
• 69 Antwerpen, FA-SA, CBG, Patrimoniumbeheer, Gebouwendossiers, 2425#93: Verschillende godshuizen [vers (...)

48In het binnengebied stond vaak een pomp die water verschafte aan de gemeenschap. Op de Sint-Nicolaasplaats en de binnenplaatsen van het Sint-Annagodshuis, het godshuis Mazengang en het godshuis van de bontwerkers bleef de pomp bewaard [afb. 17].67 Aan de binnenplaats stond gewoonlijk een pomphuis met wasgelegenheid. In de eenkamerwoningen van het godshuis Van der Biest was de slaapkamer tegelijk keuken en wasplaats. In het begin van de twintigste eeuw beschouwde het stadsbestuur dat niet langer als hygiënisch en het legde de godshuizen op om gebruik te maken van aparte washuizen. Dat onthaalden de bejaarden met tegenzin, want een apart washuis betekende dat men dure brandstof moest aanschaffen washuis. Andere godshuizen offerden een woning op, voor de woning én de wasplaats. De godshuizen Van die dan dienstdeed als wasplaats, zoals bij Sint-Barbara, der Biest en Almaras kregen een nieuw vrijstaand washuis. Andere godshuizen offerden een woning op, die dan dienstdeed als wasplaats, zoals bij Sint-Barbara, Lantschot en Sint-Anna het geval was.68 Het ‘gemak’ bevond zich vaak bij de kapel, al dan niet in een kleine aanbouw. De godshuizen Sint-Barbara en Van der Biest getuigden hiervan [afb. 18]. Later werden de nieuwe wasplaatsen uitgerust met toiletten en nog later verhuisde het sanitair naar het woongedeelte.69

• 70 Antwerpen, FA-SA, Bouwdossiers, 1849#344 en 1849#358: Sint-Jacobstraat 15-17 (1849); M.V., Dringend (...)

49De meeste godshuizen hadden een paar huisjes met een kelder en een afvalput. De kelders waren uitgerust met een tongewelf, zoals nog te zien is bij Sint-Barbara, Sint-Anna, Mazengang, Almaras, Sint-Niklaas, de huizen aan de Bontwerkersplaats en de heiliggeesthuisjes 11-13 in de Sint-Jacobstraat.70

• 71 Asaert 2010, p. 122.
• 72 Steenmeijer 1988, p. 75.

50Eenkamerwoningen waren gericht op individueel wonen en bedoeld voor alleenstaanden. De godshuizen hadden naast een pomp- of washuis en een binnenplaats doorgaans geen andere gemeenschappelijke ruimten, zoals een eetruimte of ziekenzaal, behalve een kleine kapel.71 Godshuis Lantschot beschikte wel over gemeenschappelijke lokalen links van de ingang aan de straatzijde.72

• 73 Philippen 1941, p. 7.

52Kleine godshuizen hadden vaak een eigen kapel.73 Die kon eenvoudig zijn, maar een aantal godshuizen had een rijkere bidplaats. Wanneer de godshuiskapel aan de straatkant gelegen was, werd er soms geopteerd voor een duurdere zandstenen gevel aan de straatzijde en een goedkoper bak- en zandstenen parement aan de godshuiszijde. Godshuiskapellen waren eenvoudige eenbeukige zaalkerkjes met een driezijdig of recht afgesloten koor. De gebruikelijke oriëntatie van het koor was oostelijk. Zes van de elf bewaarde kleine godshuizen hebben een eigen kapel.

• 74 De Lattin 1940-1955, dl. 2, p. 9-10.

53De meest sierlijke van de godshuiskapellen is wel de Sint-Niklaaskapel, in 1429 opgetrokken in Brabantse gotiek, met een hoog leien zadeldak met een hexagonale dakruiter en naaldspits.74 Aan de straatkant straalt ze de rijkdom van het ambacht uit: de vier traveeën lange zandstenen gevel is geordonneerd door gelede steunberen, en onder de daklijst vertoont ze een in reliëf gebeeldhouwde fries die naar het ambacht verwijst. De noordelijke gevel aan de godshuiszijde heeft een andere vormgeving: hier is met bak- en zandsteenlagen gewerkt.

• 75 De korfboogpoort dateert van 1862: Antwerpen, FA-SA, Bouwdossiers, 1862#435: Falconrui 33 (1862).

54Ook de kapel van Sint-Anna heeft een zandstenen parement aan de straatkant. Het koor is uitzonderlijk naar het zuiden gericht. De ingang bevindt zich in het noorden aan de Korte Nieuwstraat. De kapel van het godshuis Van der Biest is gebouwd in een hoog- tot laatgotische bak- en zandsteenstijl en de toegang tot het binnenplein heeft een korfboogpoort met hardstenen omlijsting.75

• 76 Maclot 1998, p. 113-114; Bijloos 2009, p. 102.

55De meest bescheiden en tevens kleinste nog bewaarde bidplaats is die van het Sint-Barbaragodshuis. De eenbeukige kapel heeft een rechthoekig grondplan en een onregelmatig driezijdig koorgedeelte. Ze is opgetrokken in een traditionele bak- en zandsteenstijl. De kapel heeft een sobere inrichting: een houten zoldering, witgeschilderde wanden en een vloer van rode gebakken tegels. Er staat een altaar en het koor is afgescheiden door een communiebank. Rechts van het koor, op een console, staat het beeld van de patroonheilige Barbara.76

• 77 Antwerpen, FA-SA, Verzamelingen, Topografisch-historische atlas, 12#3891; Antwerpen, AAOE, Bescherm (...)

56Het godshuis van Cornelis Lantschot is het enige van de elf liefdadigheidsinstellingen dat dateert uit de zeventiende eeuw en dat in de negentiende eeuw niet herbouwd is. De gevel is opgetrokken uit bak- en zandsteen in een regionale barokstijl en uitzonderlijk is de kapel hier volledig geïntegreerd in het bouwvolume aan de straatkant [afb. 20].77

• 78 Antwerpen, FA-SA, Verzamelingen, Topografisch-historische atlas, 12#3881; Antwerpen, FA-SA, Bouwdos (...)
• 79 Dit plan is te dateren rond 1915, aangezien het gelijkenis vertoont met een plan voor de bouw van h (...)

57Hoewel de meeste kleine godshuizen een bidplaats hadden, is die soms niet bewaard. Zo had het godshuis Almaras aanvankelijk wel degelijk een kapel, zoals de kaart van Virgilius Bononiensis uit 1565 en van Jacobus Harrewijn uit 1711 aantonen [afb. 21]. De kapel van het godshuis van de bontwerkers werd gesloopt in 1851.78 Een ongedateerd plan van godshuis Van Nispen toont aan dat ook dat beschikte over een bidplaats. De kapel werd omgebouwd tot wasplaats. De pomp, die eerst aan de doorgang naar het godshuis Mazengang stond, kreeg een nieuwe plaats in het washuis. Het is zeer waarschijnlijk dat de bewoners van godshuis Mazengang gebruik konden maken van de kapel en later van de wasplaats [afb. 22].79 Verder onderzoek moet uitwijzen of het Crauwelenhof oorspronkelijk een kapel had. Het spreekt voor zich dat de heiliggeesthuisjes van de Sint-Jacobskerk geen nood hadden aan een afzonderlijke bidplaats.

• 80 Blondé et al. 2011, p. 298-299.
• 81 Antwerpen, FA-SA, Gangen en stegen, Behandelen van muren van doodlopende gangen (1852-1869), 641#46 (...)

58Tussen 1850 en 1914 verdrievoudigde de Antwerpse bevolking en er braken steeds vaker epidemieën uit. Om die reden achtte het stadsbestuur een grootscheepse sanering nodig. Het vreesde dat de maatschappelijke ontwikkelingen een voedingsbodem zouden worden voor misdaad, ontucht en politieke onrust. Politie kreeg de taak om toezicht te houden op de openbare reinheid, zedelijkheid en hygiëne.80 Op 18 oktober 1851 werd het artikel 7 uit het reglement van de politie met betrekking tot de openbare gezondheid uitgevaardigd. Het artikel luidde dat eigenaars alle gangen, binnenplaatsen en doodlopende straten moesten kalken of witten tijdens de lente. De muren van de huizen moesten zowel binnen als buiten vóór het kalken afgeschrobd worden. Het uniforme aanzicht van de godshuizen met witte muren en zwarte plint was opgelegd door het stadsbestuur vanwege hygiënische redenen. De politie stond in voor de handhaving van dit besluit [afb. 23].81

• 82 Bertels et al. 2011, p. 52-53.
• 83 Antwerpen, FA-SA, CBG, Patrimoniumbeheer, Gebouwendossiers, 2425#93: Verschillende godshuizen [dive (...)

59Aan het begin van de twintigste eeuw kende Antwerpen een golf van stedenbouwkundige vernieuwing, met initiatieven voor sociale huisvesting en de bouw van publieke voorzieningen. De nieuwe stedelijke infrastructuur kwam er onder impuls van meerdere factoren: herwaardering voor het historische patrimonium, de nood aan huisvesting na de Eerste Wereldoorlog en de keuze voor Antwerpen als thuisstad voor de Olympische Spelen in 1920 en voor de Wereldtentoonstelling in 1930.82 In die periode werden de godshuizen door de Administratie van Burgerlijke Godshuizen onderworpen aan studies betreffende brandbeveiliging, verlichting en hygiëne. Alle godshuizen ondergingen ingrepen ten voordele van het wooncomfort en de basishygiëne, zoals de installatie van gaslantaarns, wasplaatsen en luchtbuizen, de herbestrating en de aanleg van waterleidingen en goten.83

• 84 Tijdens de restauratiecampagne van 1958-1968, onder leiding van architect Fritz Van Averbeke, werd (...)

60Het artikel 7 van het politiereglement bleef nog decennia van kracht. Archiefbronnen geven aan dat het witten van muren in onbruik was tegen het einde van de jaren 1950. Uit een brief van 1963 blijkt dat de Commissie van Openbare Onderstand het witten van gevels wilde afschaffen op voorwaarde dat de kalklagen werden afgekapt. Ongetwijfeld was de jaarlijkse praktijk van het witten voor de COO een kostelijke uitgave en een omslachtige procedure. De commissie stelde het afkappen van de gevelafwerking als voorwaarde, op basis van een esthetische overweging.84

• 85 P.S., Tip voor liefhebbers van beiaardmuziek. Sint-Annakoertje is stemmige luisterplek, in Gazet va (...)

61Vanaf de jaren 1960 ondergingen deze complexen steeds meer aanpassingen. Het oorspronkelijke karakter ging er geleidelijk door teniet. Gevels werden van hun afwerkingslaag ontdaan, bleekhoven waren nu grasperken of geplaveide binnenplaatsen, ramen werden vervangen, kleine aanbouwen verwijderd. De toenmalige huurder van het Sint-Annagodshuis verwijderde de gevelafwerking in 1971-1972 en ook in het interieur van de Sint-Annakapel verdween de kalklaag.85 Het is niet duidelijk of particulieren op de hoogte waren van de maatregel van de COO, of dat ze de historische afwerkingslagen verwijderden vanwege een ongefundeerde drang naar authenticiteit.

• 86 Antwerpen, FA-SA, Verzamelingen, Topografisch-historische atlas, 12#3920; Antwerpen, FA-SA, Bouwdos (...)

65Aanvankelijk was het godshuis te bereiken via een gang in de kapel. Nadien was het toegankelijk dankzij een gang in de Schrijnwerkersstraat. Het godshuis bleef zeker tot 1976 bewoond. Bij de verkoop in 1887 is de kapel opnieuw opengesteld voor de eredienst.86

• 87 Antwerpen, FA-SA, Bouwdossiers, 18#66098: Schrijnwerkersstraat 14-18 (1985) en 86#880299: Schrijnwe (...)

66In 1985 werden de historische gebouwen ‘gerenoveerd’ en geïncorporeerd in horecazaak Désiré de Lille. Bij verbouwingen in 1988 verdween de gang van de Schrijnwerkersstraat naar het godshuis. De panden zijn nu enkel nog toegankelijk via de tearoom. In het zuidelijke gedeelte kwam een dienstruimte waarvoor venster- en deuropeningen werden gemaakt. Het grotere pand kreeg sanitair en op de verdieping kwamen in beide vleugels tentoonstellingsruimten.87 De expozalen verdwenen en kregen een invulling als zitgelegenheid, maar een respectvolle herbestemming bleef uit. Elke relatie met de historische functie van het complex verdween [afb. 25].

• 88 KDL, 4 december 2018, https://www.hln.be/showbizz/roger-van-damme-neemt-ico-nische-antwerpse-zaak-d (...)
• 89 2020_CBS_02303, Omgevingsvergunning – OMV_2019114872. Schrijnwerkersstraat 16. District Antwerpen – (...)

67In 2019 nam sterrenchef Roger van Damme de horecazaak over. Vanwege de COVID-19-pandemie is de opening van het eethuis uitgesteld en voorlopig wordt de zaak nog steeds uitgebaat zonder wijzigingen aan infrastructuur en concept.88 Niet alleen de pandemie zorgde voor vertraging. Op 20 maart 2020 en nogmaals op 10 september 2021 weigerde het stadsbestuur de omgevingsvergunning. De aanvraag, ingediend door Philip Mortelmans van het architectenbureau M2 Architecten, vermeldt de sloop van achterbouwen, de verbouwing van een restaurant in een bestaand handelspand en de nieuwbouw van een achterbouw. Het architectenbureau wil een bar onderbrengen in de zuidelijke vleugel, waarbij een buitenmuur moet sneuvelen aan de zijde van de nieuw te construeren verbruikszaal. Volgens de aanvraag komt er in de lange vleugel van het voormalige godshuis nieuw sanitair op de gelijkvloerse verdieping, een voorbereidingskeuken op de etage en nieuw brandwerend buitenschrijnwerk. De binnenplaats krijgt een betegeld terras. Voor de brandveiligheid is een vluchtweg tussen het godshuis en de Schoenmakerskapel in het plan opgenomen. Daarbij zou een deuropening worden gemaakt in een buitenmuur van het beschermde godshuis. De beoordeling van de dienst Monumentenzorg luidde dat het nieuwe gebouw in het binnengebied enerzijds door de inplanting en anderzijds door het volume een storende toevoeging is voor het aanwezige erfgoed. Het Agentschap Onroerend Erfgoed legde strenge voorwaarden op wat betreft de afwerking van de gevels, de detaillering van het schrijnwerk, de opbouw van daken en dakranden, de interieurafwerking en de omgang met resterende historische elementen. Uiteindelijk gaf ook het Agentschap een ongunstig advies.89

• 90 Van Aerschot-Van Haeverbeeck 1976, p. 184.
• 91 P.S., Tip voor liefhebbers van beiaardmuziek. Sint-Annakoertje is stemmige luisterplek, in Gazet va (...)

68Pas in 1963 verdween de laatste bewoner van het Sint-Annagodshuis in de Korte Nieuwstraat. Vanaf dan verhuurde de COO het gehele complex.90 De woningen stonden een tijdje leeg totdat ondernemer Johan De Wolf zich hier kwam vestigen in 1969. In jaren 1970 en 1980 hebben er studenten gewoond en was er in de westelijke vleugel van het godshuis een privéclub ondergebracht.91

• 92 Antwerpen, AAOE, Beschermingsdossiers, A/0005, besluit 1020: Godshuis Sint-Anna: binnenplaatsgevels (...)
• 93 Goovaerts en Schepens 1981, p. 98; Antwerpen, FA-SA, Bouwdossiers, 86#941874: Korte Nieuwstraat 20 (...)

69Nadien kwam hier een restaurant. De gevels en de daken van het Sint-Annagodshuis kregen in 1976 bescherming.92De kapel van het Sint-Annagodshuis heeft meer bestemmingen gekend: ze heeft een tijdje dienstgedaan voor de catechismusles van de onderpastoor van de Onze-Lieve-Vrouwekerk, in de negentiende eeuw was ze achtereenvolgens de werkplaats van beeldhouwer Frans Joris, dan het boekenmagazijn van de stadsbibliotheek en vervolgens de opslagplaats van een melkboer [afb. 26]. Begin jaren 1970 opende Johan De Wolf een zaak van lampenkappen in de kapel. Tot de jaren 1980 organiseerden diverse initiatiefnemers er tentoonstellingen en concerten. Nadien was er een tearoom gevestigd, die in 1994 zijn deuren sloot.93

• 94 De Cock et al. 2019, p. 23.

70De binnenplaats van het Sint-Annagodshuis had in 2014 met haar restaurant, woongelegenheid en huisartsenpraktijk een versplinterd karakter. Voor de inrichting van het restaurant in de westelijke vleugel werden enkel tussenmuren verwijderd, de moerbalken met sleutelstukken en consoles bleven behouden, het schrijnwerk en de houten vloer waren nog in goede staat. De invulling gebeurde met respect voor het historische pand. De keuken bevond zich op de zolder, maar de dakconstructie bleef bewaard. In de kapel was eveneens een restaurant ondergebracht. Bij deze herbestemming bleef de kapelruimte herkenbaar en de bouwkundige ingrepen, zoals de toevoeging van een verdieping, waren omkeerbaar. De kapel en het aanpalende huis stonden na 2014 een tijdje leeg. Sinds 2019 wordt er de ontbijt- en lunchzaak Maurice uitgebaat.94

• 95 De Cock et al. 2019, p. 32 en 49-56.
• 96 Informatie over de datering van de uitbreiding is verkregen dankzij mondelinge navraag in de winkel (...)

71De opeenvolgende bestemmingen hebben evenwel hun sporen nagelaten, ingrepen die geleid hebben tot een verregaand karakterverlies van het godshuis. In de bouwhistorische studie onder leiding van Astrud De Cock over het Sint-Annagodshuis werd het voorstel gedaan om de site te herbestemmen tot een instelling voor personen met een verstandelijke beperking. Dat voorstel respecteerde de historische functie en de architectonische elementen van het godshuis.95 Aan dat pleidooi werd geen gehoor gegeven. Het hoofdkantoor van winkelketen Dille & Kamille België, sinds 1979 gevestigd in de Vleminckstraat en grenzend aan het voormalige Sint-Annagodshuis, breidde in juni 2020 de winkel uit naar het noorden. De herbestrating van de binnenkoer en de herbestemming van de westelijke vleugel tot winkelruimte kregen een gunstig advies van het Agentschap Onroerend Erfgoed, op voorwaarde dat het bestaande buitenschrijnwerk behouden bleef. Door het plaatsen van een corridor, na de afbraak van een opslagruimte, verdween het zuidelijke gebouwtje dat deel uitmaakte van het godshuis.96 Het westelijke gedeelte van het godshuis, nochtans met de oudste elementen, onderging opnieuw een omvangrijke ingreep. Deze uitbreiding nam een stuk van een (deels) beschermd pand in beslag, waardoor de eenheid van het voormalige godshuis verloren ging. Het binnenplein is in gebruik als terras van het koffiehuis ondergebracht in de Sint-Annakapel.

• 97 Antwerpen, FA-SA, CBG, Patrimoniumbeheer, Gebouwendossiers, 2425#20: Sint-Niklaas [bestemming van d (...)

72De Sint-Niklaaskapel aan de Lange Nieuwstraat sloot in 1876 als bidplaats. In 1879 was ze voor een periode van negen jaar verhuurd als tapijtenmagazijn en werd een zolderverdieping toegevoegd. De zolder diende voor het schilderen van de landkaarten ter decoratie van het nieuwe Beursgebouw in de Borzestraat. De verdieping was bedoeld als tijdelijke constructie, maar ze bleef bestaan na de onthulling van de landkaarten in de Beurs op 12 augustus 1881. Kort daarna kwamen twee afgevaardigden van de Koninklijke Commissie van Monumenten de kapel inspecteren. Zij oordeelden dat de huurder aanzienlijke schade aan het interieur had aangebracht en eisten een beëindiging van het huurcontract. Desondanks tekenden de kinderen van de tapijtenhandelaar in 1889 een nieuw contract voor negen jaar.97

• 98 Antwerpen, FA-SA, CBG, Patrimoniumbeheer, Gebouwendossiers, 2425#20: Sint-Niklaas [restauratiewerke (...)
• 99 Van Aerschot-Van Haeverbeeck 1979, p. 245.

73Rond de vorige eeuwwisseling waren er plannen om een restauratie uit te voeren en de kapel in te richten als archief – het toenmalige Staatsarchief (vandaag Rijksarchief). De sacristie, die in 1861 tegen de apsis van de kapel was aangebouwd, zou bij die werken afgebroken worden. Architect Alexis Van Mechelen was belast met het ontwerp, maar in 1902 sprongen de plannen af en werd overwogen het huurcontract opnieuw te verlengen. Hiertegen protesteerden de Koninklijke Commissie voor Monumenten en het provinciebestuur. De kapel bleef minstens tot 1903 een tapijtenmagazijn. In 1913 werd de bidplaats geklasseerd ‘dans la deuxième classe des monuments artistiques’. De restauratie, toegekend aan architect Frank Blockx, werd uitgesteld wegens de Eerste Wereldoorlog en ging pas van start in de jaren 1920.98 In de jaren 1930 huurde de Kunstenvereniging AKOS de kapel en aan het begin van de Tweede Wereldoorlog was ze een korte tijd in gebruik als opvangcentrum voor vluchtelingen.99

• 100 Antwerpen, FA-SA, COO, Werken en herstellingen, Gebouwendossiers, 1447#288; Goovaerts en Schepens 1 (...)
• 101 https://www.antwerpen.be/info/5b18d0e0b4ce55b1064c3892/brief-uit-1971gevonden-tijdens-de-restaurati (...)

74In 1949 nam de Koninklijke Poppenschouwburg Van Campen er zijn intrek. Het gehele complex van de Sint-Nicolaasplaats onderging in de periode 1958 tot 1968 een ingrijpende renovatie en restauratie onder leiding van architect Fritz Van Averbeke. Daarbij werd de kapel vrijgemaakt en de aangebouwde sacristie verwijderd. Het dichtgemetselde glasraam dat vrijkwam bij de afbraak van de sacristie werd hersteld volgens het oorspronkelijke ontwerp.100 In 1971 volgden dringende herstellingswerken aan de naaldspits van de kapel. De technische dienst van de COO deed de uitvoering. Poppenschouwburg Van Campen koos er op een bepaald moment voor om de theaterzaal te voorzien van een vals plafond. Daardoor bleven de gewelven aan het gezicht onttrokken, tot het gezelschap in 2016 de deuren sloot. Dat jaar startten nieuwe werken aan de kapel. Het architectenbureau Karuur Architecten en architect Rozemarijn Bormans stonden in voor de restauratie aan dak, klok, torenspits en zolderruimte. Tijdens die restauratie vond men een brief uit 1971, die verstopt zat in de dakruiter. De brief gaf een uitgebreid verslag over de toen uitgevoerde ingrepen. Sinds 2018 wacht de Sint-Niklaaskapel op een nieuwe bestemming.101

• 102 Antwerpen, FA-SA, Verzamelingen, Topografisch-historische atlas, 12#3905; Antwerpen, FA-SA, CBG, Pa (...)

75Hoewel het Sint-Niklaasgodshuis grotendeels in 1849 werd heropgebouwd, onderging het volgens een mutatieschets al in 1904 ingrijpende aanpassingen: twee kleine structuren werden gesloopt, het noordelijke volume kreeg een uitbreiding en een meer symmetrische gevel, en de tweede vleugel sneuvelde voor de bouw van een nieuwe wasplaats. Die ingrepen waren bepalend voor het huidige aanzicht [afb. 27]. De blinde muur die het complex afsloot van de Sint-Nicolaasplaats is niet weergegeven op de schets, maar hij is wel te dateren kort na deze wijzigingen. De muur verdween in de jaren 1970.102

• 103 Antwerpen, FA-SA, CBG, Patrimoniumbeheer, Gebouwendossiers, 2425#20: SintNiklaas [grondplan van kap (...)
• 104 Onder leiding van architect Fritz Van Averbeke werden de interieurs volledig vernieuwd en de woning (...)

77De huizen rond de Sint-Nicolaasplaats hebben al verschillende functies vervuld. Op een plan van architect Frank Blockx uit 1925 staan de huizen ten westen van het plein aangegeven als magazijnen en werkhuizen van schrijnwerkers.103 Later kwam er een geluidstudio, een weefatelier, een vergaderzaal en de zetel van de Koninklijke Maatschappij der Bouwmeesters van Antwerpen. Na de restauratiecampagne van 1958-1968 kregen de gebouwen een invulling als wassalon, kapperszaak, kantoren en polyvalente ruimten.104 Vervolgens vestigden er zich verscheidene theatergezelschappen en horeca. De Sint-Nicolaasplaats was in 2021 een bouwwerf, de huizen rond de binnenplaats kregen nieuwe daken.

• 105 2019_VB_00223, Bestek GAC_2019_00816 (P09045), godshuis Almaras: dakrestauratie – bestek en procedu (...)
• 106 Origin Architecture & Engineering 2019, p. 6 en 15.
• 107 Beschut Wonen Antwerpen richt zich op volwassenen met een psychische kwetsbaarheid voor wie zelfsta (...)

78Tot het begin van de eenentwintigste eeuw was het godshuis Almaras aan de Paardenmarkt nog bewoond door bejaarden. Die beschikten over één toilet per verdieping en over slechts één gemeenschappelijke badkamer. Het godshuis Almaras onderging in augustus 2020 een restauratie van het dak en de gevels. Wateroverlast had de houten dakconstructie en de zoldervloer aangetast. De gevels kregen een behandeling tegen vochtinfiltratie.105 Origin Architecture & Engineering voerde de restauratie uit. Documenten van het Agentschap Onroerend Erfgoed vermelden geen houten tussenschotten met huisnummers.106 Het godshuis is eigendom van OCMW Antwerpen en is ter beschikking gesteld aan de welzijnsvereniging Beschut Wonen Antwerpen. Er wonen acht personen.107

• 108 Maclot 1998, p. 111 en 115; Bijloos 2009, p. 119.

79Het Sint-Barbaragodshuis in de Lange Nieuwstraat was tot voor de aankoop door het Instituut Dames van het Christelijk Onderwijs in 1951 nog bewoond door arme bejaarden. Ook enkele zusters van het instituut hebben er nog gewoond. In de periode 19581960 werden een aantal tussenmuren verwijderd en dienden de ruimtes als naaikamer en kantoren.108

• 109 Maclot 1998, p. 115.
• 110 Bijloos 2009, p. 100-105.

80In 1965 verzorgde Jef Folders, huisarchitect van de Dames, de bouw van nieuwe laboratoriumlokalen aan de Lange Nieuwstraat. Daardoor werd de gang naar het godshuis van de straat afgesneden [afb. 28]. Om toegang te hebben tot het godshuis zijn toen vanuit de school deuropeningen bijgemaakt. In diezelfde periode zijn ook twee tussenmuren gesloopt in de oostelijke huisjes.109 In 2008 werd nog slechts een deur van een huisje gebruikt als toegang tot de binnenplaats. De huisjes deden dienst als ruimten voor opslag en voor het onderhoudspersoneel. De Dames behielden voor de kleine kapel de functie van bidplaats.110

• 111 Antwerpen, AAOE, Beschermingsdossiers, A/0178, besluit 1347: Sint-Barbaragodshuis: godshuis, refter (...)
• 112 Het CHE-rapport werd uitgevoerd door Anne Gorlé en Rutger Steenmeijer, aangevuld met de studie van (...)

81In 2018 is dit gebouwencomplex van de Dames samen met het Sint-Barbaragodshuis verkocht. Projectontwikkelaar Van Wellen Group stond in voor de verbouwing van de gehele site tot appartementen, assistentiewoningen, woonzorgcentrum en ondergrondse parkeergarage. Het Sint-Barbaragodshuis werd in 2021 te koop aangeboden via makelaar Quares als een privéwoning met vier slaapkamers. Het adres ligt aan de Meir 109, destijds de ingang van de school aan de winkelstraat.111 De dienst Monumentenzorg en het Agentschap Onroerend Erfgoed stelden vast dat de ontwerpplannen voor de herbestemming en de inrichting waren opgesteld met respect voor de artistieke en historische waarden. Ze meenden dat er een evenwicht was tussen het herstel van de waardevolle elementen en het inbrengen van hedendaagse delen. De veranderingen deden volgens hen geen afbreuk aan de beschermde monumenten. De aanvraag kreeg een gunstige beoordeling op voorwaarde dat aanpassingen aan historische structuren ter goedkeuring zouden worden voorgelegd aan de dienst Monumentenzorg. Bij de herbestemming van het godshuis tot één privéwoning heeft men wel degelijk afstand genomen van de oorspronkelijke functie, die huisvesting inhield van een kleine gemeenschap.112

• 113 Van Calster 1992, p. 7; De Staey 2007, p. 23.

82De heiliggeesthuisjes in de Sint-Jacobstraat boden nog tot het einde van de achttiende eeuw opvang aan behoeftige oudere vrouwen. Na de verkoop in 1798 door de Armenkamer behielden de huisjes hun woonfunctie. De eenkamerwoningen waren gedurende de negentiende en het begin van de twintigste eeuw overbevolkt.113

• 114 Arnauts 2007, p. 6; De Staey 2007, p. 24, 27 en 49-50.
• 115 2013_CBS_09505, Aanvraag stedenbouwkundige vergunning. Reguliere procedure – 20133875 – district An (...)

83In 1987 kregen huizen 3, 5, 7, 11, 13 en de poort een bescherming als monument. Het huis met nummer 3 is bij de bescherming beschouwd als onderdeel van het godshuis, hoewel het duidelijk een andere bouwstijl en ontwikkelingsgeschiedenis kent. Els Arnauts en Inge De Staey noteren dat de huisjes 3 en 5-7 samengevoegd waren. Een foto uit 1944 toont dat de huisnummers 3 en 5-7 een doorlopende gevelafwerking hadden, wat erop wijst dat ze toen reeds samen hoorden [zie afb. 14]. In 2006 en zeker tot 2009 stond 3-5-7 leeg, wat heeft geleid tot de verdere degradatie van het gebouw.114 In 2009 waren de huisjes 11-13 bewoond en in een goede toestand. De woningen werden in 2013 verbouwd en kregen een invulling als gastenkamers: Guesthouse Bernardin. Het Agentschap Onroerend Erfgoed legde volgende voorwaarden op: een restauratieve gevelbehandeling van de kerkmuur, een conserveringsvoorstel voor de muurschildering op de buitenwand van de kerk en een passende traditionele binnenafwerking.115

• 116 P.S., Een stapje van restauratie naar archeologie. Godshuis gaf geheim prijs, in Gazet van Antwerpe (...)
• 117 Daelman 2009, p. 79; Daelman 2014, p. 22; De vzw Arte Falco werd in 2018 opgeheven.
• 118 Bijloos 2009, p. 125.
• 119 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/4923 (geraadpleegd op 18 april 2022).

84Het godshuis Van der Biest aan de Falconrui was nog bewoond tot 1967. Nadien werd het complex verhuurd aan de schuttersgilde De Gulden Rinck, die het inrichtte met een vergaderzaal, een bar en schietbanen. De Sint-Sebastiaansgilde was verantwoordelijk voor de restauratie van de woningen en de kapel. In de vroegere bidplaats verwijderde ze een plankenvloer, die over de bestaande tegels was gelegd. Dat de houten vloer een overblijfsel zou zijn van de woonfunctie die de kapel op een gegeven moment vervulde, moet bijkomend onderzoek verduidelijken.116 Van 1949 tot 1970 gebruikte glazenier Jos Hendrickx de kapel als atelier. Tussen 1991 en 1993 ondergingen het godshuis Van der Biest en de bidplaats nieuwe restauratiewerken. In de jaren 2008-2009 stonden de huisjes van het godshuis Van der Biest er echter verkommerd bij. Galerie Arte Falco organiseerde tentoonstellingen, workshops en concerten in de kapel.117 In mijn masterverhandeling over de kleine godshuizen in Antwerpen deed ik een dringende oproep om een passende herbestemming te zoeken voor dit kostbare erfgoed, met maximaal behoud van de resterende tussenmuren, de bouwmaterialen en het schrijnwerk. Mijn voorkeur ging uit naar een bestemming in de culturele en zorgsector. Maar de site had ook potentieel als woongebied, zoals andere voormalige godshuizen aantoonden.118 Na een renovatie in 2018 werd de vereniging Beschut Wonen Antwerpen hier gehuisvest. Net als voor het godshuis Almaras was men voor dit stukje erfgoed in staat om een geschikte herbestemming te vinden. 119

• 120 2019_RMW_00046, Bestek GAC_2018_00593, restauratie godshuis Van der Biest – bestek en procedure – G (...)
• 121 Antwerpen, FA-SA, CBG, Patrimoniumbeheer, Gebouwendossiers, 2425#39: Vanderbiest [verbouwing stal] (...)

85Het autonoom gemeentebedrijf voor vastgoed en stadsprojecten in Antwerpen, AG Vespa, is gedelegeerd bouwheer van het huidige restauratieproject voor het godshuis Van der Biest. De werken aan het interieur en het exterieur van het godshuis en de kapel gingen van start in 2020. Het gewezen godshuis zal openstaan voor de buurt en krijgt hierdoor een semiopenbare functie. Een nieuwe gang, uitgevoerd in glas en staal, zal beide vleugels verbinden en het publieke deel scheiden van het deel van de leden en de medewerkers van de vereniging. In een van de huisjes is aan de zijde van het naamloze steegje een nieuw venster gemaakt. De bouwheer wil er een café met bar in onderbrengen.120 Hier bevond zich ooit de stal, met een deur die uitgaf op de eigendom van de Antwerpse Elektrische Maatschappij. De verbouwing van 1913 is nog steeds af te lezen in het metselwerk (zie hoger).121 De keuze om hier een raam te plaatsen is dus niet onverantwoord.

• 122 Geudens 1898, p. 27.

86In 1824 opende de bidplaats van het godshuis Lantschot aan de Falconrui opnieuw voor de eredienst. Vanaf 1830 kregen de kapel en het godshuis decennialang een artistieke invulling. Er woonden en werkten talrijke kunstenaars. De voormalige bidplaats diende regelmatig als atelier voor beeldhouwers en ontwerpers.122

• 123 Daelman 2014, p. 18 en 21; Joos 2016, p. 221-222; http://www.lodewijkmortelmans.be/kunst050_nl.html(...)
• 124 Goovaerts en Schepens 1981, p. 103-104; Van Ruyssevelt en Somers 1998, p. 21 en 25. Het Felixarchie (...)
• 125 De stichting Cornelis Floris heette voordien Vereniging tot de Bescherming en Behoud van het Cultur (...)
• 126 2020_VB_00100, OCMW patrimonium, godshuis Cornelis Lantschot, Falconrui 67, 2000 Antwerpen – opmaak (...)

87In 1889 was de vereniging L’Association pour l’art in de Lantschotkapel gevestigd. Omstreeks 1899 verhuurde de Commissie voor Openbare Onderstand de kapel aan ondernemer Frans Franck. Hij gebruikte de leegstaande bidplaats voor de opslag van meubelen en tapijten. In hetzelfde jaar kreeg ze een culturele functie: de literaire, artistieke en filosofische beweging De Kapel werd er opgericht. Die organiseerde hier voordrachten, boekbesprekingen, concerten en tentoonstellingen. Het huurcontract van Frans Franck eindigde in 1923 en nadien was de kapel in gebruik als vergaderruimte.123 Van 1926 tot eind 1928 werd de Lantschotkapel gehuurd door de Vrije Academie. Vanaf 1929 was de kunstenaar Ernest Wijnants er gevestigd. Van 1941 tot 1982 had beeldhouwer Willy Kreitz hier zijn atelier, dat hij vanaf 1969 onderhuurde van historica Catherina Lis.124 Nadien installeerde de vereniging Cornelis Floris zich in de kapel, en samen met het OCMW organiseerde die de restauratiewerken aan het interieur, die in 1987 startten en een jaar later voltooid waren. Architecten Rutger Steenmeijer en Luc Vermoesen waren verantwoordelijk voor de uitvoering [afb. 29]. In 2014-2015 organiseerde de enigmatische Stichting Robus Foundation hier concerten.125 In 2020 werd de opmaak van een beheersplan voor het godshuis toegekend aan tv Bo Architect en Karuur Architecten.126

• 127 Anoniem, Werkgroep Van Nispen: jong talent in oud godshuis, in Gazet van Antwerpen, 11 mei 1973, p. (...)
• 128 P.S., Vrije akademie moet uit godshuis, in Gazet van Antwerpen, 7 januari 1986, p. 9; https://inven (...)
• 129 Goovaerts en Schepens 1981, p. 49; Daelman 2009, p. 79.
• 130 Anoniem, Gerestaureerde Maesganckgodshuisjes opengesteld, in Gazet van Antwerpen, 4 oktober 1989, p (...)

88Het godshuis Van Nispen in de Korte Ridderstraat bleef tot aan de Tweede Wereldoorlog bewoond door bejaarden. In de jaren 1970 en 1980 gaf het godshuis onderdak aan een kleine kunstacademie.127 In 1986 moesten de kunststudenten het pand verlaten, omdat het OCMW van de gebouwen sociale woningen wilde maken. Het voormalige godshuis werd geïncorporeerd in een nieuw sociaal wooncomplex van cv Huisvesting op initiatief van onderwijsschepen Jos Van Elewyck.128 Die functie vervult het vandaag nog steeds. De huisjes van het godshuis Mazengang kwamen aan het einde van de negentiende eeuw in handen van privé-eigenaars. Tot 1985 was dit een overbevolkt steegje en leefden de bewoners er in erbarmelijke omstandigheden.129 In 1986 kocht antiquair Philippe Group de huisjes van het voormalige godshuis Mazengang en hij restaureerde ze zonder subsidies. Tijdens die restauratie werden de drie huisjes samengevoegd. De eigenaar ontdeed de gevels van de cementlaag uit de jaren 1930. Twee jaar na de aanvang van de restauratiewerken dreigde het stadsbestuur met de afbraak van de huisjes. De cv Huisvesting wilde voor de nieuwe sociale woningen ook de percelen van godshuis Mazengang gebruiken. In 1990 startte alsnog de beschermingsprocedure.130 Sindsdien is het deels bewoond en deels tentoonstellingsruimte [afb. 30].

• 131 Antwerpen, FA-SA, Bouwdossiers, 18#57633: Crauwelengang (1975-1976).

89Vanaf de jaren 1970 vestigde de vzw Centrum voor Jongens en Meisjes met Individuele Begeleiding zich aan de Sint-Paulusplaats in de Crauwelengang. In 1975 werd het interieur aangepast aan de noden van de nieuwe instelling, maar de bestaande gevels van het godshuis bleven bewaard [afb. 31].131

• 132 J.V., De Bontwerkersplaats die niemand weet liggen, in Gazet van Antwerpen, 1 augustus 1973, p. 8.

90In 1973 woonden er in de huisjes van de Bontwerkersplaats nog zes bejaarden.132 De huizen zijn voor zover bekend altijd particuliere woningen geweest. Vroeger waren ze bewoond door armen, nu door kapitaalkrachtige burgers.

• 133 Antwerpen, AAOE, Beschermingsdossiers, A/0129, besluit 28: Godshuis Van der Biest met kapel [Falcon (...)
• 134 Bertels et al. 2011, p. 55; Verhelst 2014, p. 168-169.
• 135 Antwerpen, VAI-CVG, ALDB, dossiers & plannen, BE/653717/0028-LDB/0058; Verhelst 2014, p. 174-178.
• 136 Antwerpen, OCMWA, Losse stukken, Werken, Godshuizen, DOOS 192 (1): allerlei [nota van COO voor Subc (...)
• 137 Bertels et al. 2011, p. 55; Verhelst 2014, p. 187-189.

91Alle nog bestaande kleine godshuizen zijn beschermde monumenten. In 1938 werden voor het eerst Antwerpse godshuizen geheel of gedeeltelijk beschermd. Het gaat om het godshuis Van der Biest met kapel, de kapel van het Sint-Annagodshuis en de kapel van het Sint-Niklaasgodshuis.133 Antwerpen voerde eind jaren 1950, begin jaren 1960 grootscheepse stadsrenovatiecampagnes. De strenge saneringspolitiek van de stad hield in dat er heel wat historisch patrimonium onder de sloophamer terechtkwam.134 In die periode deed de COO enkele godshuizen van de hand. Hun functie veranderde en er kwam een einde aan het bestemmings- en bouwbeleid van de voorgaande eeuwen. De Commissie verkocht in 1951 het SintBarbaragodshuis aan de Dames van het Christelijk Onderwijs. In 1969 was er de intentie om het godshuiscomplex af te breken en te transporteren naar het openluchtmuseum in Bokrijk, om het daar op te nemen in een artificiële stedelijke situatie. Lode De Barsée ontwierp de plannen, die echter nooit tot uitvoering kwamen.135 In 1956 overwoog de Commissie ook het godshuis Almaras te verkopen, maar zag daarvan af. In 1960 werden de godshuizen Sint-Franciscus aan de Ossenmarkt en Van Dale aan de Korte Sint-Annastraat verkocht aan eenzelfde eigenaar, die ze sloopte.136 Massale protestbewegingen zetten het stadsbestuur jarenlang onder druk om werk te maken van een lokaal monumentenzorgbeleid. Dat resulteerde in een mentaliteitswijziging vanaf het begin van de jaren 1970. In de jaren 1970-1980 kwam er een nieuwe beschermingsronde, met het monumentenjaar 1975 als katalysator.137 Onderdelen als gevels, daken, pompen, merkwaardige toegangspoorten van de godshuizen werden bestempeld als ‘beschermd monument’. Het Sint-Barbaragodshuis kreeg bijkomende waardering als ‘stads- en dorpsgezicht’. In de jaren 1980 werden opnieuw godshuizen als geheel beschermd. Als laatste kwam daar in 1991 het godshuis Mazengang bij.

• 138 Antwerpen, AAOE, Beschermingsdossiers, A/0004, besluit 1020: Schoenmakerskapel [Schoenmarkt 8] (197 (...)
• 139 Van Aerschot-Van Haeverbeeck 1979, p. 245.

92Deze bescherming van de godshuizen kwam dus pas laat tot stand en over een periode van meer dan vijftig jaar.138 In de jaren 1940 was het overgrote deel van de tweeënveertig godshuizen uit het ancien régime daardoor (deels) afgebroken.139 De restauraties en/of aanpassingen zijn nauwelijks gedocumenteerd en dikwijls door niet-professionelen uitgevoerd, zoals in het geval van de godshuizen Sint-Anna, Van der Biest en Mazengang. Bij de verbouwingen in functie van de diverse herbestemmingen werden soms verregaande compromissen gesloten tussen behoud van historische structuren en de invoeging van elementen voor hedendaagse noden.

• 140 2019_VB_00082, Historische sites in vastgoedportefeuille OCMW Antwerpen, opmaak beheersplannen – Go (...)

94In februari 2019 engageerde OCMW Antwerpen zich om als goede huisvader om te gaan met de monumenten in zijn vastgoedportefeuille door middel van beheersplannen. Een beheersplan legt een visie vast voor een periode van vierentwintig jaar en bevat concrete maatregelen voor de conservatie op lange termijn. Het plan is nodig om onroerenderfgoedsubsidies te verkrijgen. Voor de Sint-Niklaaskapel was in 2019 al een beheersplan in de maak. Het OCMW vroeg bijkomende plannen voor godshuizen Van der Biest, Lantschot, Sint-Anna en voor de Sint-Nicolaasplaats. Het stadsbestuur keurde de opmaak voor alle projecten goed. Een dergelijk initiatief heeft de beperking dat de omstandigheden na verloop van tijd kunnen wijzigen. Er komen nieuwe eigenaars en het politieke klimaat verandert. Bovendien zijn eigenaars niet verplicht om het beheersplan uit te voeren, het biedt enkel een ‘dwingend’ kader.140

• 141 De Cock et al. 2019, p. 33; https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten (geraadpleegd op (...)

95Op 29 maart 2019 kregen deze elf liefdadigheidsinstellingen bijkomende bescherming als ‘vastgesteld bouwkundig erfgoed’. Dat wil zeggen dat ze zijn opgenomen in een vastgestelde inventaris. Dat heeft juridische gevolgen, zoals de zorgplicht, voor de eigenaars en de administratieve overheden.141 Van een werkelijke waardering is hier geen sprake.