• 1 Om enkele voorbeelden te noemen: de beker van Sint-Landrada in de Onze-Lieve-Vrouw-Hemelvaartkerk i (...)
• 2 Vandenberghe 1981, p. 77–78; Baetens 1989, p. 5–6; Baetens 2002, p. 681–682; Engelbosch en Anciaux (...)
• 3 KIK-dossier 2000.06945.
• 4 Het onderzoek en de resultaten van de radiokoolstofdatering staan summier vermeld in de tentoonstel (...)

1In het museum DE MINDERE in Sint-Truiden wordt een opmerkelijk object in een aparte ruimte aan het publiek getoond. Het gaat om een kom waarvan verteld wordt dat Sint-Franciscus van Assisi (1181/1182–1226) er tijdens zijn leven uit gegeten en gedronken heeft [afb. 1]. In de middeleeuwen waren zulke objecten gelinkt aan heiligen geregeld in omloop. Er werden geneeskrachtige werkingen aan toegeschreven en gelovigen en zieken mochten eruit eten of drinken.1 De kom in Sint-Truiden behoorde toe aan het minderbroederklooster van Mechelen, waar er twee kommen bewaard en vereerd werden die verband houden met de heilige Franciscus. De voorbije jaren verschenen slechts enkele korte nota’s over het Truiense object.2 Om meer te weten te komen over de ontstaansgeschiedenis werd op vraag van het museum een staal afgenomen voor een radiokoolstofdatering.3 Die studie gebeurde een vijftiental jaar geleden, maar een wetenschappelijke publicatie erover bleef nadien uit, waarschijnlijk omdat de ouderdom van de radiokoolstof niet overeenkwam met de verwachte datering.4

• 5 Vandenberghe 1981, p. 78. Vandenberghe kreeg de informatie van R. D’Hoogh van het Belgisch minister (...)
• 6 Enkele voorbeelden: een kom uit ca. 1380 in het Victoria and Albert Museum in Londen (inv. M.165-19 (...)
• 7 Breekmans 2005.
• 8 Naudin 1859. Merk op dat in Colombia de kalebaskom vandaag nog steeds een functie heeft bij ceremon (...)
• 9 Schlumbaum en Vandorpe 2012.
• 10 Paris, Daunay en Janick 2009, p. 1194.

3De kom heeft bovenaan een diameter van 22 centimeter en is 6,5 centimeter hoog. Hij weegt 173 gram en is uit een licht materiaal vervaardigd. Vroeger werd het als esdoornhout (Acer opalus) geïdentificeerd.5 In de middeleeuwen gebruikte men voor de vervaardiging van (drink) kommen geregeld maserof mazelhout, de houtige en zeer harde uitwas op de stam of de takken van sommige bomen, dikwijls esdoorn. In het Engels heten dergelijke drinkbekers overigens mazers. In heel wat binnenen buitenlandse musea die zich richten op toegepaste kunst zijn objecten te vinden uit dat materiaal, met bovenaan een vergelijkbare zilveren rand (zie verder).6 Het microscopische onderzoek dat op het materiaal van de kom in Sint-Truiden is uitgevoerd, heeft echter aangetoond dat het om een kalebas gaat en meer bepaald een halve fruitschaal van een fleskalebas, mogelijk Lagenaria siceraria.⁷ Die behoort tot de Cucurbitaceae- of komkommerfamilie. De plant is afkomstig uit tropische regio’s in Afrika en is in Europa bekend sinds de oudheid. Volgens Charles Naudin werd de kalebas reeds in de tijd van Plinius (eerste eeuw n.Chr.) geteeld en kenden de Romeinen verschillende variëteiten,8 die zich nadien over West-Europa verspreidden.9 De kalebas staat afgebeeld in de Tacuinum sanitatis, een oorspronkelijk Arabisch handboek uit de elfde eeuw over gezondheid, dat in heel middeleeuws Europa bekend was.10

• 11 KIK-objectnummer 119070; Van der Stock 1991, cat. 92.
• 12 Onze-Lieve-Vrouw-Hemelvaartkerk in Munsterbilzen (KIK-objectnummer 52424); Hasselt 1966, cat. 170; (...)

4Kalebassen werden tijdens de middeleeuwen veelal met pelgrims geassocieerd, die ze gebruikten als drinkbus. De vrucht was ook een attribuut in voorstellingen van Sint-Rochus van Montpellier en van Jacobus de Meerdere [afb. 2]. Het bestaan en het gebruik van de kalebas in de Lage Landen is overigens slechts beperkt gedocumenteerd. Een kom zoals die van Sint-Truiden in hetzelfde materiaal is te vinden in Stadsmuseum De Hofstadt in Diest [afb. 3]. Dat exemplaar is een ijkmaat voor graan, heeft een zilveren omranding en is mogelijk in het jaar 1371 vervaardigd.11 Verder bestaat er nog een kalebasdrinkkom van de heilige Landrada, die dateert uit de veertiende–vijftiende eeuw.12

• 13 Zie Anciaux, Engelbosch en Jansen 2008, p. 21.
• 14 Lacoudre en Dubus 1988, p. 23.

5De kom rust op een voet waarop de letter ‘M’ is gegraveerd [afb. 4]. Het idee werd geopperd dat die zou refereren aan de stad Mechelen, maar daarover bestaat geen zekerheid.13 Een verwijzing naar de minderbroeders zou een andere verklaring kunnen zijn. Verder blijft het onduidelijk of de voet en de kom een eenheid vormen, dan wel twee aparte onderdelen zijn die later aan elkaar zijn vastgemaakt. Er zijn heel wat scheuren vast te stellen, die al dan niet door veelvuldig gebruik of door een ongelukkige val zijn ontstaan. De kleine scheuren zijn zowel aan de binnen- als de buitenzijde met meerdere kleine metalen krammetjes verstevigd [afb. 5]. Die stilistisch dateren is onmogelijk, aangezien deze techniek eeuwenlang in gebruik was, voornamelijk bij de reparatie van keramieken objecten.14

• 15 Sint-Truiden, Museum DE MINDERE, documentatiemap.
• 16 Anciaux, Engelbosch en Jansen 2008, p. 21.
• 17 Een vergelijkbaar mythologisch dier is te zien op het kruisreliek van ca. 1220 in de Sint-Matthiask (...)

6Verder zijn zowel aan de binnen- als de buitenzijde meerdere middeleeuwse zilveren schildjes aangebracht. Die zijn in de niëllotechniek vervaardigd, waarbij een in zilver gegraveerde tekening opgevuld wordt met een mengsel van zilver-, koper- en loodpoeder, waarna het wordt ingebrand en gepolijst. Aan de buitenzijde is er een gekeperd wapenschild [afb. 6] met twaalf banden zichtbaar, dat kan verwijzen naar het huis Egmont in Mechelen of naar Rogier III van Kortrijk (na 1160– 1205).15 Een link met het graafschap Henegouwen is ook geopperd, via Filip I (1175–1212), markgraaf van Namen en regent over Vlaanderen en Henegouwen.16 Aan de binnenzijde van de kom bevindt zich een schild met een klauwende leeuw [afb. 7], en net eronder eentje met een afbeelding van een harpij, een figuur die half mens half vogel is [afb. 8].17

• 18 Informatie verschaft door dr. Jacques Toussaint in 2003, zie correspondentie in: Sint-Truiden, Muse (...)

7De stijl van de aangebrachte schildjes verwijst naar een kunstproductie in Noordwest-Europa of de Lage Landen in het midden van de dertiende eeuw. Volgens Jacques Toussaint zou de ontstaansplaats in het Maasland te situeren zijn en meer bepaald in de omgeving van de bekende edelsmid Hugo d’Oignies (ca. 1187–ca. 1240).18

• 19 Van Strydonck en Van der Borg 1990–1991; Nadeau et al. 1998.

11Daarna werd het staal tweemaal 15 minuten lang ondergedompeld in een ultrasoon bad met aceton. Vervolgens werd de koolstof uit het monster omgezet in grafiet en kon de 14C-concentratie gemeten worden in een Accelerated Mass Spectrometer AMS.19

• 20 Bronk Ramsey 2009; Reimer et al. 2020.

12Afbeelding 11 stelt het 14C-resultaat voor. De conventionele radiokoolstofouderdom bedraagt (KIA-28306) 305±25BP. Na kalibratie geeft dat een datering tussen 1490 en 1650 n.Chr. (95,4 procent waarschijnlijkheid).20 Dit is in contractie met de datering op basis van de decoratie van de kalebas, die aangeeft dat ze in Noordwest-Europa en in de dertiende eeuw is vervaardigd. Het zou echter kunnen gaan om sierelementen van een ander en ouder voorwerp, die werden gerecupereerd en nadien aan de kalebas zijn toegevoegd.

• 21 Baetens 2002; Baetens 1989, p. 3–5; Gouverneur 1981; Van Doorslaer 1932; Van Puymbrouck 1893.
• 22 Baerten 1964.
• 23 Op dat moment bestonden er al meerdere minderbroederkloosters in de Lage Landen: Brugge (1221), Nam (...)
• 24 Bijvoorbeeld: Gonzaga 1587, p. 999: ‘Anno videlicet 6. post obitu(m) S. Francisci, introducti sunt (...)
• 25 Van Puymbrouck 1893, p. 410.

14Het Mechelse klooster van de minderbroeders, een vertakking van de orde van de franciscanen, werd in 1231 gesticht.21 Wouter II Berthout (?–1243), heer van Mechelen, en zijn vrouw Aleidis van Edingen worden steeds als de stichters van het klooster vermeld. Zij waren ook betrokken bij de stichting van het klooster Leliëndaal in Hombeek, nabij Mechelen.22 De interesse voor de franciscanenorde moet bij de familie Berthout tijdens de vijfde kruistocht (1213–1221) zijn gegroeid, ofwel moet Wouter in contact zijn gekomen met minderbroeders uit Italië tijdens zijn terugreis uit het Heilige Land. Hij ontmoette alleszins twee minderbroeders die Sint-Franciscus zelf nog hadden gekend. Die vergezelden Wouter bij zijn terugreis naar Mechelen, de stad waar nadien een minderbroederklooster werd gesticht.23 De twee minderbroeders brachten twee aardewerken kommen mee uit Italië. Het waren objecten die Sint-Franciscus zelf gebruikt had en die als relieken van hun ordestichter werden aanzien. Dat wordt in meerdere – niet-contemporaine – bronnen vermeld.24 Het aantal archiefstukken over en gepubliceerde overzichten van de roerende goederen van de minderbroeders in Mechelen is gelimiteerd. In de kloosterinventaris van 1449 wordt bijvoorbeeld niets over de twee kommen vermeld.25

• 26 Van Ruysevelt 1968, p. 35.
• 27 Van Ruysevelt 1968, p. 36.
• 28 Van Puymbrouck 1893, p. 171–173 en Van Ruysevelt 1968, p. 36.
• 29 Gonzaga 1587, p. 999.
• 30 Naessen 1889–1890, p. 32–33.

15Van het eind van de vijftiende tot het eind van de zestiende eeuw werd de stad Mechelen geteisterd door heel wat rampzalige gebeurtenissen. Een brand in 1497 richtte in het minderbroederklooster een ravage aan.26 In 1546 geraakte door de ontploffing van de Santpoort de kloosterkerk deels beschadigd.27 In 1549–1550 was er een kleine brand in het klooster, en in 1557 woedde opnieuw een brand, waarbij heel wat kloostermanuscripten en charters in de vlammen opgingen.28 Nadien vond de Beeldenstorm van 1566 plaats, waarbij protestanten talloze objecten in kerken en kloosters in de Lage Landen vernielden. Ook Mechelen, en meer bepaald de kerk van de minderbroeders, kon niet aan deze beeldenstorm ontsnappen. Tijdens het schrikbewind van de hertog van Alva kreeg Mechelen het in 1572 opnieuw zwaar te verduren. Onrust lag op de loer en acht jaar later moesten de minderbroeders alweer zware klappen verwerken. Het interieur van hun kerk werd vernield en het gebouw werd gedesacraliseerd en verkocht. De situatie was gevaarlijk en de broeders moesten vluchten. Ze vonden veiligere oorden, eerst in Leuven en nadien in Keulen. Toen de rust zich herstelde dankzij de verovering van Mechelen door Alexander Farnese, keerden de minderbroeders in 1585 terug naar de stad. Ze richtten altaren op in hun voormalige kloosterrefter, die werd omgedoopt tot kapel. Twee jaar later, in 1587, schreef geschiedschrijver Franciscus Gonzaga over het bestaan van de twee kommen.29 Nadien werd een mirakel opgetekend, waarbij een Spaanse soldaat in 1604 uit een van de kommen mocht drinken en wonderbaarlijk genas.30

• 31 De Kok 1946–1947, p. 54.
• 32 Sanderus 1727, p. 188–189; Naessen 1889–1890, p. 33–34; Welvaerts 1890, p. 6–9; Van Puymbrouck 1893 (...)
• 33 Citaat uit: Valerius 1766, p. 11. Spoelbergh vermeld in: Sanderus 1727, p. 188–189.

16Door de eeuwen heen is de geschiedenis van de minderbroeders van Mechelen meermaals beschreven. In het jaar 1620 verscheen een nieuw overzicht. Er was toen slechts sprake van één kom.31 In 1645 werd het bestaan van een drinkkom bevestigd, wanneer opnieuw een miraculeuze genezing plaatsvond, dit keer van Agnes de la Motte uit het begijnhof van Herentals.32 Nadien zijn het gardiaan Spoelbergh in 1647, Antonius Sanderus in 1727 en Remmerus Valerius in 1766 die opnieuw over het bestaan van slechts één kom bij de Mechelse franciscanen schreven: ‘twee aerde schotelkens daer S. Franciscus uyt g’eten hadde, waer van d’eene noch in het convent bewaert wordt.’33

• 34 Sanderus 1727, p. 188: ‘Postmodum verò, nescio quo infortunio, proh dolor ! una earum amissa est’ ( (...)
• 35 Het is mogelijk dat meerdere reliekkommen van Sint-Franciscus in omloop waren. In de domkerk van Ke (...)
• 36 Het archief van de Mechelse clarissen is schaars. De kom wordt niet in hun reliekeninventaris uit 1 (...)

17Tussen 1587 en 1620 is er geen enkele bron voorhanden die de twee objecten vermeldt. Sanderus schrijft wel dat één kom verloren ging.34 Het is mogelijk dat het keramieken kommetje op een ogenblik gevallen is en in stukken brak. De brokstukken weer samenvoegen leek toen geen optie en gelukkig was er nog een tweede kom bewaard gebleven, waardoor de cultus en het gebruik zonder problemen konden verdergezet worden. Een andere verklaring waarom de tweede kom niet in de bronnen vermeld wordt, al lijkt die ons minder geloofwaardig, is dat hij een nieuwe plek had gekregen in een andere kloosterkerk van dezelfde orde.35 Hij had bij de arme clarissen van Mechelen kunnen zijn terechtgekomen, die sinds 1501 een eigen klooster hadden. Nergens wordt over een reliek van Franciscus in dit klooster gerept.36

• 37 Over de geschiedenis van dit object, zie Welvaerts 1889; Welvaerts 1890; Welvaerts 1891; Welvaerts (...)
• 38 Stappaerts 2011, p. 15–19.
• 39 Stappaerts 2011, p. 44.
• 40 Een eerste studie hierover is door Stéphane Vandenberghe uitgevoerd, zie Vandenberghe 1981, p. 76–7 (...)
• 41 Van Puymbrouck 1893, p. 30–31.
• 42 De inscripties luiden als volgt: ‘Haec scutella testacea, quâ ipse divus Franciscus dum viveret ad (...)

18Aan het einde van de achttiende eeuw brak de Franse Revolutie uit. Kloosters en abdijen werden gesloten en in het slechtste geval zelfs volledig afgebroken. Ook de minderbroeders van Mechelen ontkwamen niet aan de turbulentie. Waardevolle objecten en relieken werden in veiligheid gebracht, vaak in naburige huizen van vrienden of familie. Het ene aardewerken kommetje van Sint-Franciscus zou bij voormalig minderbroeder Joannes Brugmans in Mechelen zijn beland.37 Zuster Maria-Antonia – in het burgerlijke leven Catharina Schellens (1768–1850) – had het object meermaals bij hem thuis gezien. Aan het eind van zijn leven schonk Brugmans het reliek aan de zuster, die in Arendonk een nieuw klooster had gesticht. Ze liet er een lederen foedraal voor het object maken. De zuster nam de kom bij de visitaties van haar kloosters telkens mee, toonde hem aan haar medezusters en liet hen eruit drinken. Ze overleed in het vrouwenklooster Sint-Annadal in Retie.38 Het reliek bleef er lange tijd, tot het in 1999 naar de franciscanessen-penitentinnen in Herentals werd overgebracht [afb. 12].39 Daar bevindt de kom zich nog steeds. Hij is gemaakt van majolica en bestaat uit een halve bol op een platte basis. Er valt een spoor van een handvat waar te nemen. Op de bodem is er een paars geschilderd kruis zichtbaar. De binnenzijde is wit, de buitenzijde is groen geglazuurd. De kom is waarschijnlijk in de omgeving van Assisi vervaardigd en zou uit de dertiende eeuw dateren, hoewel voorlopig een veertiende-eeuwse datering niet is uit te sluiten.40 In de achttiende eeuw moet de kom gevallen zijn, waardoor hij in negen stukken brak.41 De scherven werden nadien weer aan elkaar gezet en de kom kreeg een zilveren montuur met aan elk van de handvaten een voorstelling van Sint-Franciscus. In 1889 zijn er nog enkele inscripties in het zilveren omhulsel van het reliek toegevoegd.42

• 43 Kerkhove 1936, p. 171–172; Roggen 1995, p. 194–195; Roggen 1997, p. 46. Volgens zuster Renild Soumi (...)
• 44 Leuven, KADOC, Archief Minderbroeders, 3751: Renild Soumillion, beschrijving over de kom van Sint-F (...)
• 45 Idem.

19De kom gemaakt uit de kalebas verschijnt in historische bronnen pas in 1835. In dat jaar werd het clarissenklooster in Mechelen heropgericht. Na de Franse Revolutie was zuster Gertrudis Claes (1750–1841), die voorheen claris in Mechelen was, naar het Mechelse begijnhof verhuisd om nadien in het nieuw opgerichte clarissenklooster in te trekken. Zij nam daarbij de kroniek Opganck ende voorganck, een miraculeus kruisbeeld en de kom van Sint-Franciscus mee.43 De kalebas bleef vele jaren lang in het bezit van de zusters. In 1950 bestond onzekerheid over de aanwezigheid ervan in het klooster, omdat de kom niet vaak werd getoond.44 Op 27 november 1966 sloot het klooster definitief zijn deuren en verhuisden de laatste zusters naar andere kloosters elders in het land. Bij het leegmaken van het gebouw werd vrij onverwacht de kom teruggevonden: ‘In het bureel van de abdis stoot ze [zuster Renild Soumillion] op een hard voorwerp gewikkeld in een witte doek. Toen ze het doek openvouwt ziet ze … ja, dat is … het schoteltje … van Sint-Franciscus. De vorm, de materie waaruit het gemaakt werd en de grote zorg waarmee de gebroken stukken met zilveren klinknagels aan mekaar waren gehecht, de zilveren rand, die alles vasthouden moet … ja, dat is het … onbeschrijfelijk gevoel. […] Met het schoteltje in de hand dat eens Vader Franciscus op zijn tochten heeft gebruikt. Onvoorstelbare emotie.’45

• 46 Vandenberghe 1981, p. 78; Roggen 1997, p. 51-addendum. In de kroniek van het Mechelse minderbroeder (...)
• 47 Leuven, KADOC, Archief Minderbroeders, 3751: gardiaan P. Vandestoet, Document over de verplaatsing (...)
• 48 Het is niet zeker dat het om de kalebaskom gaat, zie Leuven, KADOC, Archief Minderbroeders, 3756, p (...)
• 49 Mogelijk was dit nog voor de sluiting van het klooster in 1995 naar Sint-Truiden overgebracht. Het (...)

20De clarissencollectie geraakte vervolgens verspreid. Hun reliek van Sint-Franciscus gaven de zusters aan de minderbroeders in dezelfde stad.46 Daarna verhuisde de kom naar de clarissen in Kessel-Lo, waar hij enige tijd bleef. De zusters meenden dat het object bij hen in betere handen was omdat zij veel zorgzamer waren in het bewaren van kostbare relieken dan de minderbroeders.47 In de Mechelse kroniek wordt in 1979 bij het feest van Sint-Franciscus naar hun Sint-Franciscusreliek verwezen.48 Nadien sloot ook het minderbroederklooster definitief zijn deuren. In 1995 werd hun collectie overgebracht naar Sint-Truiden, waarna de kom er in het minderbroedermuseum, nu museum DE MINDERE, werd tentoongesteld.49

• 50 Over de drinkkom van Sint-Odulphus, zie De Kruijf 2008, p. 41; De Kruijff 2011, p. 50, 73, 99 en 20 (...)

22Over de kom in Sint-Truiden vertellen de archieven dus weinig of niets. Misschien is dat niet meer dan een spijtig toeval, maar het doet vermoeden dat hij niet als een waar reliek van Sint-Franciscus werd aanzien of vereerd. Het is bovendien opvallend dat deze kom beduidend groter is dan die van Herentals. De twee aardewerken kommen die in de dertiende eeuw uit Italië kwamen, hadden waarschijnlijk dezelfde of vergelijkbare afmetingen. Het is niet uit te sluiten dat ze beide in dezelfde stijl en in de omgeving van Assisi vervaardigd zijn. Andere nog bestaande middeleeuwse drinkkommen van heiligen, zoals die van de heilige Odulphus in het Catharijneconvent van Utrecht en de kom van Sint-Servaas in de Sint-Servaasbasiliek in Maastricht, kregen jaren tot eeuwen later een op maat gemaakt montuur of omhulsel waarin de kom gevat werd.50 Het zou kunnen dat de kalebas zo’n omhulsel was voor een van de twee aardewerken kommen, en het is mogelijk dat hij daarom als een tertiair reliek van de ordestichter van de franciscanen werd aanzien. Dat is een object dat heilig is geworden doordat het in aanraking kwam met een echt reliek. De opvallend grote afmeting van de kalebas en de jongere datering die door de radiokoolstofmeting aan het licht kwam, maken deze veronderstelling aannemelijk. De kalebas zou dan op verschillende latere tijdstippen met nieuwe en/of herbruikte elementen zijn versierd, waaronder dertiende-eeuwse schildjes en een zilveren omranding, en hersteld of verstevigd met de krammetjes. Die laatste wijzen overigens op de herstelling van meerdere barsten, en men kan zich de vraag stellen of die er kwamen door een val waarbij ook de aardewerken kom die erin gevat zat aan diggelen ging.