Notes
Comme Richard 2008, 215, l’a analysé pour les fontaines monumentales, les arcs monumentaux « posent la question du rapport entre fonction de la rue, fonction propre des édifices qui y sont associés et décor ».
RIC, IV, 259 : denier d’argent daté d’entre 202 et 210 apr. J.-C.
Nous renvoyons sur ce point à Corbier 2006, 13 ; 42-45 ; 60 ; 62 ; 75.
Susini 1982, 49-50.
Corbier 2006, 60, parle d’une « étroite imbrication des usages de l’image et de l’écriture, faites pour être vues et lues chacune pour elle-même, mais aussi associées ».
On parle ici d’intertextualité dans le sens d’une interaction que l’on peut identifier avec précision et dans laquelle on reconnaît un rappel intentionnel d’un élément dans l’autre de la part de l’auteur. Pour la définition de l’intertextualité, voir Genette 1997, 8-19 et passim. Pour l’application de cette notion à l’analyse du décor sculpté des arcs monumentaux, cf. Liverani 2004, 385 sq. et, en dernier lieu, A. Cooley, « Paratextual readings of imperial discourse in the Res Gestae divi Augusti », in Épigraphie et discours impérial : mettre en scène les mots pour le dire (Actes de la journée de la SFER du 8 juin 2013), S. Benoist (éd.), à paraître dans les Cahiers du Centre Gustave Glotz.
CIL, VI, 1033 = 31230 = ILS, 425 (203 apr. J.-C.) : Imp(eratori) Caes(ari) Lucio Septimio, M(arci) fil(io), Severo Pio Pertinaci Aug(usto), patri patriae, Parthico Arabico et / Parthico Adiabenico, pontific(i) maximo, tribunic(ia) potest(ate) (undecima), imp(eratori) (undecimum), co(n)s(uli) (tertium), proco(n)s(uli) et / Imp(eratori) Caes(ari) M(arco) Aurelio, L(ucii) fil(io), Antonino Aug(usto) Pio Felici, tribunic(ia) potest(ate) (sexta), co(n)s(uli), proco(n)s(uli), p(atri) p(atriae), / optimis fortissimisque principibus, / ob rem publicam restitutam imperiumque populi Romani propagatum, / insignibus virtutibus eorum domi forisque, S(enatus) P(opulus)Q(ue) R(omanus).
CIL, VIII, 4591 = 18648 (165 apr. J.-C.) : Imp(eratori) Caes(ari) M(arco) [Aurelio Anto]ni[no Aug(usto), Arme]n[iaco, pontifici maximo, trib(unicia) p]ot(estate) (duodevicesima), [imp(eratori) (tertium), c]o(n)s(uli) (tertium), et / Imp(eratori) Caes(ari) L(ucio) [Aurelio Vero A]ug(usto), Arme[niac]o, po[nt(ifici), trib(unicia) pot(estate) (quarta), imp(eratori)] (tertium), co(n)s(uli) (secundum), divi Antonini [Pii fil(iis)], / divi Hadri[ani nepot(ibus), divi] Traiani Pa[rt]hici [pronepot(ibus), divi Ner]vae adnepo]tibus, [dedicante] / C(aio) Maesio P[icatiano, leg(ato) A]ugustor(um) pro pr[aetore, patron]o muni[ci]pi, d(ecreto) [d(ecurionum), p(ublica) p(ecunia)].
CIL, VIII, 306 ; 307 (195 apr. J.-C.) : Imp(eratori) Caes(ari) L(ucio) Septimio Severo Pertinaci Aug(usto), p(ontifici) m(aximo), / trib(unicia) pot(estate) (tertia), imp(eratori) (quintum), co(n)s(uli) (secundum), p(atri) p(atriae), Parthico Ara/bico et Parthico A<d=Z>iabenico, d(ecreto) d(ecurionum), p(ublica) p(ecunia).
CIL, IX, 1558 (114 apr. J.-C.) : Imp(eratori) Caesari, divi Nervae filio, / Nervae Traiano Optimo Aug(usto), / Germanico, Dacico, pontif(ici) max(imo), trib(unicia) / potest(ate) (duodevicesima), imp(eratori) (septimum), co(n)s(uli) (sextum), p(atri) p(atriae), / fortissimo principi, Senatus P(opulus)Q(ue) R(omanus).
Corbier 2006, 75, insiste justement sur le rôle du formulaire stéréotypé, des abréviations courantes et de la syntaxe simplifiée dans le déchiffrement et la compréhension des inscriptions.
Les attestations sont regroupées en Annexes dans le tableau I.
CIL, II, 3558 : [- - -] Porcio Rufino / [- - - - - - - - - - -] / [- - - - - - - - - - - -] / [- - -] arcum fecit [- - -].
CIL, VIII, 587 ; ILTun, 500 : Pro salute Imp(eratoris) Caes(aris) M(arci) Aureli Antonini Aug(usti) li/berorumq(ue) eius, coloni Saltus Massipiani aedificia, vetustate / conlapsa, s(ua) p(ecunia) r(efecerunt), item arcuus duos a s(olo) f(ecerunt), iubente provin/ciale Aug(usti) lib(erto) proc(uratore) eodemque dedicante.
CIL, VIII, 7105 ; ILAlg, II, 1, 683 : Q(uintus) Fulvius, Q(uinti) fil(ius), Qui[rin]a (tribu), F[aus]tus, q[uinquenn(alis)], pr[aef(ectus) col(oniarum), II]Ivir, aed(ilis) qua[e]stori/ciae potestatis, o[b h]onorem aedil[itatis], arcum quem pollicit[us] erat, / sua pecunia fecit idem[q(ue)] dedicavit.
AE, 1992, 1763 : [[[D]ominis nostris D[iocletiano et] / Maximiano Augg(ustis)]] et Constanti(o) et [[Maximiano nobb(ilissimis) Caess(aribus)]], / [col(onia) Aur(elia) Au]g(usta) Sufes arcuma solo p(ecunia) p(ublica), perfi(cien)do op[ere ab Aurelio Aristobulo, v(iro) c(larissimo), / proco(n)s(ule) Africae], una cum Macrinio Sossiano, leg(ato) suo, [v(iro) c(larissimo), - - - -].
Le terme statua désigne « toute représentation sculptée en pied », le plus souvent celle de l’empereur ; cf. Hurlet 2000, 302.
Les attestations sont regroupées en Annexes dans le tableau II.
CIL, VIII, 98 : arcum cum statua et quadriga.
CIL, II, 3997 : arcum […] et statuas.
CIL, VIII, 4679 : arcum et statuam ; ILAlg, I, 2130 : arcum et statuam.
Voir Susini 1982, 120. Corbier 2006, 68, met en évidence la place de plus en plus grande de la titulature impériale dans les inscriptions : formant « un véritable cartouche », celle-ci devient « un élément décoratif important des arcs honorifiques ».
CIL, VIII, 8313 = 20142 ; ILAlg, II, 3, 7644 (160-161 apr. J.-C.) : For[tu]nae Aug(ustae), Imp(eratori) Antonino Aug(usto) Pio, p(atri) p(atriae), Marti Genio col(oniae) Aug(usto) [sacrum (?)]. / arcum q[ue]m C(aius) Iulius Crescens, flamen Aug(usti) provinciae Africae, qu[i pr]imus / col(onia) sua Cuiculita[na hu]nc honorem gessit, testamento suo, e[x] (sestertium) (quindecim milibus nummum), / et insu[per] statuas du[as Fort]unae et Martis fieri iussi[t], / C(aius) [Iul]ius Crescens Didius Cresc[ent]ianus, [nepos eiu]s, fl(amen) p(er)p(etuus) (quattuor) colo/niarum Cirtensium item Cuiculitanae, a[ddita st]atua Imp(eratoris) [An]toni/ni Aug(usti) Pii, p(atris) p(atriae), duplicata pec(unia) fecit, / dedicante [D(ecimo) Fo]nteio Frontiniano, leg(ato) [Aug(ustorum) pr(o) p]r(aetore), c(larissimo) v(iro), pa[tro]no col(oniae).
CIL, VIII, 7095 = 19435 = ILAlg, II, 1, 675 (212-217 apr. J.-C.) : [M(arcus) Ca]ecilius, Q(uinti) f(ilius), Q(uirina tribu), Natalis, aed(ilis), (trium)vir, quaes/tor, q(uin)q(uennalis), praef(ectus) coloniarum Milevitanae et / Rusicadensis et Chullitanae, praeter (sestertium) / (sexaginta milia) n(ummum) quae ob honorem aedilitatis et (trium)vir(atus) / et q(uin)q(uennalitatis) rei p(ublicae) intulit, et statuam aeream Securi/tatis saeculi et aediculam tetrastylam / cum statua aerea Indulgentiae do/mini nostri, quas in honore aedili/tatis et (trium)viratus posuit, et ludos scae/nicos diebus septem quos cum missi/lib(us) per (quattuor) colonias edidit, arcum tri/umphalem cum statua aerea Virtutis domini n(ostri) / Antonini Aug(usti), quem ob honorem quinquen/nalitatis pollicitus est, eodem anno sua / pecunia extruxit.
Soulignons au passage qu’il s’agit de la première inscription où est employée l’expression d’« arc triomphal ». La formule se retrouve à Cuicul un peu plus tard, en 216 apr. J.-C., dans le contexte de la campagne parthique (CIL, VIII, 8321 = 20137).
CIL, VIII, 1858 = 16504 ; ILAlg, I, 3040 ; AE, 1942-1943, 56 ; AE, 1988, 1120 (face interne de la pile nord-ouest) (211-212 apr. J.-C.) : [Ex test]amento C(aii) Corneli Egriliani, / praef(ecti) leg(ionis) (quartae decimae) Geminae. Quo testamen/to, ex (sestertium) CCL mil(ibus) n(ummum), arcum cum statuis / [Aug(ustorum) n(ostrorum duorum) it]em tetrastylis duobus cum statuis / [divi Severi e]t Minervae, quae in foro fieri prae/[cepit, pra]eter alia (sestertium) CCL mil(ia) n(ummum), quae rei p(ublicae), ita ut / [certis diebus gy]mnasia populo publice in thermis prae/[berentur, legavit, et a]d Kapitol(ium) arg(enti) lib(ras) CCLXX, id est lances (quattuor) / [ - - -, et a]uri lib(ras) (quattuordecim), id est phial(as) (tres) scyphos (duos), / [haec]e om[ni]a, secundum voluntatem eius, in con/[tione populi], Corneli Fortunatus et Quinta fratres et / [heredes eius a]dsignaverunt et opus perfecerunt.
Pour le détail de l’analyse du décor, nous renvoyons aux études d’Accame 1941 ; Bacchielli 1986 ; Mühlenbrock 2003, 200-205.
CIL, VIII, 1856 = 16504 = ILAlg, I, 3038 (façade ouest) : Iuliae Domnae Aug(ustae), matri / castrorum et Aug(usti) et sen(atus) / et patriae.
CIL, VIII, 1855 = 16504 = ILAlg, I, 3037 (façade est) (213-214 apr. J.-C.) : Divo Pio Severo, patri / Imp(eratoris) Caes(aris) M(arci) Aureli Severi Antonini / Pii Felicis Aug(usti), Arab(ici), Adiab(enici), Parth(ici) max(imi), Brit(annici) / max(imi), Germ(anici) max(imi), pont(ificis) max(imi), trib(unicia) pot(estate) (septima decima), imp(eratoris) (secundum), / co(n)s(ulis) (quartum), proco(n)s(ulis), p(atris) p(atriae).
CIL, VIII, 1857 = 16504 = ILAlg, I, 3039 (façade sud) (213-214 apr. J.-C.) : Imp(eratori) [Caesar]i, d[ivi Se]ver[i Pii Ara]b(ici) Adiab(enici) / Par[th(ici)] max(imi) [Bri]t(annici) m[ax(imi) f(ilio), div]i M(arci) [Antonin]i Pii Germ(anici) / Sarm(atici) n[e]p(oti), d[ivi Ant]o[n]i[ni] P[ii pr]o[n]e[p(oti), divi Ha]dr(iani) abnep(oti), / divi Traian[i Pa]r[th(ici) e]t div[i N]er[vae adn]epoti, / M(arco) Aurelio S[ever]o Antonino [P]io [Felici Aug(usto)], Arabic(o), / Adiab(enico), Part[h(ico) max(imo)], Brit(annico) max(imo), Ger[m(anico) max(imo), pon]tific(i) max(imo), / trib(unicia) pot(estate) [(septima decima), imp(eratori) (secundum), co(n)s(uli) (quartum), proco(n)s(uli), p(atri) p(atriae)].
Les fragments des trois statues de marbre (Septime Sévère divinisé, Minerve et Virtus) ont été découverts en 1863 près de l’arc et sont actuellement conservés au musée de Tébessa.
En plus de l’inscription (CIL, IX, 5894) écrite en lettres de bronze sur l’attique, les traces laissées par des attaches métalliques dans les écoinçons font supposer l’existence d’un décor de bronze appliqué, peut-être des Victoires. Enfin, différents groupes de trous laissés par d’autres attaches métalliques disposées en triangle avec la pointe vers le bas, présents dans plusieurs parties de l’édifice (les façades et les côtés des piles, les angles de l’attique sur la façade côté mer), attestent l’existence d’autres décorations de bronze, selon toute probabilité des proues de navires ; il y en a 24 en tout. Cf. De Maria 1988, 227-229.
Sur la nécessité de prendre en compte ces éléments disparus dans la compréhension de l’inscription, cf. Susini 1982, 53-54.
Les attestations sont regroupées en Annexes dans le tableau III.
CIL, VIII, 2373 ; AE, 1985, 879 : [arcu]m cum statuis et [ornamen]t[is].
CIL, XII, 2590 : arcu[m] cum suis ornamentis.
Baratte 2006, 273-274.
CIL, VIII, 24 = 10999 ; IRT, 232 (163-164 apr. J.-C.) : Imp(eratori) C[aes(ari) M(arco)] Aurelio Antonino Aug(usto), p(atri) p(atriae), et Imp(eratori) Caes(ari) L(ucio) Aurelio Vero Armeniaco Aug(usto), / Ser(vius) Co[rnelius Scipio Salvidienus] Orfitus, proco(n)s(ul), cum Vttedio Marcello leg(ato) suo, dedicavit. // C(aius) Calpurnius Celsus, curator muneris pub(lici), munerarius, (duo)vir q(uin)q(uennalis), flamen perpetuus, / arcum pecunia sua [solo publ]ico et fund[avit et] marmore solido fecit.
CIL, VIII, 10 ; IRT, 353 (109-110 apr. J.-C.) : [Imp(eratori) Cae]sari, divi Nerv[ae f(ilio), Nervae T]raiano Au[g(usto), Germ(anico), Dac(ico), / pont(ifici)] max(imo), trib(unicia) pot(estate) (quarta decima), im[p(eratori) (sextum), co(n)s(uli) (quintum)], p(atri) p(atriae), con[sensu omnium, / ordo et populus] coloniae Vlpiae Tr[aianae Fid]elis Lepcis [Magnae / arcum] cum ornament[is pecunia pub]lica feceru[nt].
CIL, VIII, 9993, 9996, 10950-10951, 21828, 21851-21852 (p. 976 et 980) ; ILAf, 608 ; ILM, 70-71 ; IAM, 390-391 (216-217 apr. J.-C.) : Imp(eratori) Caes(ari) M(arco) [A]ur[ellio Anto]nino Pio Felici [Aug(usto), Pa[rth(ico)] max(imo), Britt(anico) [m]ax(imo), Germ(anico) max(imo), / pontifici max(imo), tri[b(unicia) pot(estate) (vicesima), imp(eratori)] (quartum), co(n)s(uli) (quartum), p(atri) p(atriae), p[roco(n)s(uli)], et Iuliae A[ug(ustae)] Piae Felici, matri / Au[g(usti) e]t castroru[m et senat]us et patriae, res p(ublica) [Volubil]itanoru[m], ob singularem eius / [erg]a universos [et novam] supra omnes [retro prin]cipes indu[lgent]iam, arcum / c[u]m seiugibus e[t orname]ntis omnibus, in[cohant]e et dedica[nte M(arco)] Aurellio / Sebasteno pr[oc(uratore) Aug(usti) d]evotissimo nu[min]i eius, a solo fa[ciendu]m cur[a]vit.
Trois fragments appartenant assurément à ce groupe nous sont parvenus : un jarret, un paturon et un sabot en bronze. Un fragment de paludamentum richement décoré de motifs militaires (boucliers et trophée encadré de prisonniers parthe et breton) pourrait avoir appartenu à la statue de Caracalla, mais cette attribution demeure hypothétique. Les fragments du cheval ont été trouvés lors du dégagement de l’arc, en 1916, à proximité de ce dernier, ce qui assure leur appartenance ; cf. Boube-Piccot 1969, vol. 1, 103-104 ; vol. 2, 47, pl. 39. En revanche, on ne connaît pas l’origine précise du fragment de paludamentum ; il se pourrait donc qu’il appartienne à une autre statue impériale. Boube-Piccot 1969, vol. 1, 87-103, défend l’attribution au groupe statuaire de l’arc, notamment en raison du thème du décor, où elle reconnaît des prisonniers parthe et breton, qui feraient allusion aux victoires de Caracalla. Pour l’étude détaillée de ce décor, cf. Boube-Piccot 1966.
L’arc est construit à la jonction des quartiers nord-est, centre et ouest de la ville, à 90 m au nord du forum, sur une petite éminence. Cf. Chatelain 1968², 199-200.
Voir Domergue 1963-1964 ; Risse 2001, 52-57 ; Panetier 2002, 27-29.
L’ensemble du décor peut en effet être compris comme une mise en images du programme politique de l’optimus princeps. Cf. Hannestad 1986, 177-186 ; De Maria 1988, 232-235 ; Torelli 1997 ; Torelli 2002, 202-205.
Les attestations sont regroupées en Annexes dans le tableau IV.
CIL, XIII, 11810 : arcum et porticus.
AE, 1999, 1612 : arcum [… cum] porticibus e[t… omni orn]atu.
CIL, VIII, 25500 (196 apr. J.-C.) : [Iovi Optimo Maximo], Iunoni Reg(inae), Minervae Au[g(ustae) sacrum, / pro salute Imp(eratoris) Caes(aris), divi M(arci) Antonini f(ili), di]vi Commodi frat(ris), divi Pii nep(otis), divi Hadr(iani) pro[nep(otis), divi Traiani abnep(otis), divi Nervae adnep(otis), / L(ucii) Septimi Severi Pii Pertinacis Aug(usti), Arabici, Adiabe]nici, pontificis maximi, trib(unicia) pot(estate) (quarta), imp(eratoris) (octavum), [co(n)s(ulis) (secundum), proco(n)s(ulis), p(atris) p(atriae), - - - / - - - ] (duo)vir q(uin)q(uennalis) (iterum), aedem Capitoli cum porticibus et arcu et statuis n(umero) (duodecim), sol[vens votum (?), de suo fecit idemque dedicavit].
CIL, VIII, 608 = 11772 = ILS, 637 (294 apr. J.-C.) : Felicissimo saeculo dominorum nostrorum C(aii) Aureli Valeri [[[Dio]cletiani Pii Fel(icis) Invict(i) Aug(usti) / [et M(arci) Aureli Valeri Maximiani Pii Fel(icis) Invict(i) Aug(usti)]]] et M(arci) Fl(avi) Valeri Constanti et [[C(aii) Galeri / Valeri Maximiani]] nobilissimorum Caess(arum) et consulum, quorum virtute ac providen/tia omnia in melius reformantur, porticum cum arcu suo quae foro ambiendo deerat / a solo coeptam et perfectam p(ecunia) p(ublica), Aur(elius) Aristobulus, v(ir) c(larissimus), proco(n)s(ul) Africae, per instantiam Macrini Sos/siani, c(larissimi) v(iri), leg(ati), cum eodem dedicavit, curante rem p(ublicam) Ca[ - - - -]iano, d(ecreto) d(ecurionum), p(ublica) p(ecunia).
Khanoussi & Maurin 2000, 64 et note 18.
Les attestations sont regroupées en Annexes dans le tableau V.
CIL, VIII, 1320 : [arcum…] cum gradibus [et statua].
CIL, VIII, 23749 : arcum cum gradibus suis.
L’état du forum au Ier siècle est très difficile à connaître en raison des grands bouleversements consécutifs à la construction de la citadelle byzantine. La localisation des édifices demeure donc hypothétique. Cf. Saint-Amans 2004, 23 ; 76-77.
ILAfr, 558 ; ILTun, 1498 ; Khanoussi & Maurin 2000, nº 23 : Imp(eratori) Ti(berio) Caesari divi Aug(usti) f(ilio) Aug(usto) pontif(ici) maximo tribunic(ia) potest(ate) XXXVIII co(n)s(uli) V / L(ucius) Manilius L(uci) f(ilius) Arn(ensi) Bucco IIvir dedicavit / L(ucius) Postumius C(ai) f(ilius) Arn(ensi) Chius patron(us) pag(i) nomine suo et Firmi et Rufi filiorum / forum et aream ante templum Caesaris stravit aram Aug(usti) aedem Saturn(i) arcum d(e) s(ua) p(ecunia) f(acienda) c(uravit).
Cf. Christol 1991, 616-618 ; Khanoussi & Maurin 2000, 59-62 ; Saint-Amans 2004, 61-64 ; 86 ; 300-301, nº 26.
Saint-Amans 2004, 300.
ILAfr, 520 ; Khanoussi & Maurin 2000, nº 24 : Imp(eratori) Ti(berio) C[l]audio Caesari Au[g(usto) Ger]mani[co] patri patriae / pontific[i] maximo tribunicia po[tes]tate III co(n)s(uli) i[t]er(um) co(n)s(uli) desig(nato) III / L(ucius) Iulius L(uci) f(ilius) C[o]r(nelia) Crassus aedil(iciis) ornam(entis) tr(ibunus) m[i]l(itum) leg(ionis) XXI Rapacis in Germania / praef(ectus) fab[r(um) I]Ivir augur IIvir quinque[n(nalis)] patronus pagi dedicavit / C(aius) Caesetiu[s] C(ai) f(ilius) Arn(ensi) Perpetuus sacerd(os) Cer(erum) anni LXIIX aedilis praef(ectus) iur(e) dic(undo) c(oloniae) C(oncordiae) I(uliae) K(arthaginis) / patro[n]us pagi Thuggensis nom[i]ne suo et filiorum H[on]orati / et Perpetui arcum et gradus d(e) s(ua) p(ecunia) [f(aciendos) c(uravit)].
Saint-Amans 2004, 300 (citation) ; 61-64 ; 78. Cf. Christol 1991, 618-621 ; Khanoussi & Maurin 2000, 62-64.
Notamment par Christol 1991, 613.
Saint-Amans 2004, 77-78.
Cf. Richard 2008, 220.
Haut de page